Dəmir qapı Dərvənddəki dəmür qapuya dəpüb alan, alt
mış tutanı ala göndərinin ucunda ət bögürdən Qıyan Selcik
oğlı Dəli Dondar çapar yetdi: «Çal qılıcın, ağam Qazan, yet
dim!» - dedi.
Bunun ardınca, xanın, görəlim, kimlər yetdi: Həmidlən
Mərdin qalasın dəpüb yıqan, dəmür yaylı Qıpçaq Məlikə qan
qusquran, gəlübən Qazanın qızın ərliklə alan, oğuzun aq sa-
qallu qocaları görəndə ol yigidi təhsinləyən, al mahmuzı şal-
varlı, atı bəhri qotazlı Qaragünə oğlu Qara Budaq çapar yetdi:
«Çal qılıcm, ağam Qazan, yetdim!» - dedi.
Bunun ardınca, görəlim, xanım, kimlər yetdi: Dəstur-
suzca bayındır xanın yağısın basan, altmış bin kafirə qan qus-
duran, ağ boz atmın yelisi üzərində qar durduran Qəflət qoca
oğlı Şir Şəmsəddin çapar yetdi: «Çal qılıcın, ağam Qazan,
yetdim!» - dedi.
Bunun ardınca, xanım, görəlim, kimlər yetdi: Çaya baq-
sa çalmılu, çal qaraquş ərdəmlü, qurqurma quşaqlu, qulağı al
tun kübəli, Qalın Oğuz bəglərini bir-bir atından yıqan Qazlıq
qoca oğlı bəg Yegnək çapar yetdi: Altmış ögəc dərisindən kü
rək eyləsə, topuqların örtməyən, altı ögəc dərisindən külah et
sə, qulaqlarım örtməyən, qolı-budı xaranca, uzun baldırları in
cə, Qazan bəgün dayısı At ağızlu Aruz qoca çapar yetdi: «Çal
qılıcın, bəgüm Qazan, yetdim!» - dedi.
Bunun ardınca görəlim, kimlər yetdi: Varıban Peyğəm
bərin yüzini görən, gəlübəni Oğuzda səhabəsi olan, acığı tu
tanda bıqlarından qan çıqan, bığı qanlu Bügdüz Əmən çapar
yetdi: «Çal qılıcm, ağam Qazan, yetdim!» - dedi.
Bunun ardınca, görəlim, kimlər yetdi. Kafirləri it ardına
bıqarıb xorlayan, eldən çıqub Ayğır gözlər suymdan at yüzdu-
ran, əlli yedi qalanın kilidin alan, Ağ Məlik Çeşmə qızma ni-
gah edən, Sofi Sandal Məlikə qan qusduran, qırq cübbə büri-
nüb otuz yedi qala bəginin məhbub qızlarını çalub bir-bir
46
boynın qucan, yüzindən-dodağından öpən İlək qoca oğlı Alp
Ərən çapar yetdi: «Çal qılıcın, ağam Qazan, yetdim!» - dedi.
Sayılmaqla Oğuz bəgləri tükənsə olmaz”.
Beləliklə, adların və imperativlərin ritual təkrarı («Çal
qılıcın, ağam Qazan, yetdim!») mətndə performativliyin gös
təricisidir.
Oğuznamə mətni auditoriyanın - məclisdəki dinləyicilə
rin emosional reaksiyasını da öz içinə almış kimidir. Ozan
yalnız epik mətni - oğuznaməni söyləməklə kifayətlənməmiş,
həm də auditoriyanın (məclisin) «kommunikativ gözləntilə-
rini» (K.Çistov) də, kommunikativ iştirakım da nəzərə almış
dır. O, təhkiyəboyu epik qəhrəmanlara və baş verən hadisələ
rə emosional münasibətini gizlətmir:
«Yarımasun-yarçımasun, ol məlun yedi yüz kafirlə yıl-
ğadı»;
«Dədəm Qorqut qəlübən şadlıq çaldı. Bu oğuz naməyi
düzdi qoşdı. Böylə dedi:
İndi qanı dedigim bəg ərənlər?
Dünya mənim deyənlər!
Əcəl aldı, yer gizlədi
Fani dünya kimə qaldı?
Gəlimli-gedimli dünya
Axirət - son ucı ölümli dünya».
Oğuznamə orta əsrlərdə oğuz insanın həyatında sosial
ritualın tərkib hissəsi olmuş, «xidməti» xarakter daşımışdır
(D.S.Lixaçov orta əsr rus ədəbi, dini mətnləri ilə bağlı yazır:
«ədəbi janrlar bu və ya digər dərəcədə ədəbi funksiyalardan
başqa, ədəbiyyatdan kənar funksiyalar da daşımırdılar. Janrlar
ibadətdə ... hüquqi və diplomatik təcrübədə... knyaz məişə
tində ... istifadə olunması ilə müəyyən edilirdi» [170,42]).
Dədə Qorqud obrazının sakrallığı və epik mətndə funk-
sionallığı (F.Bayat qeyd edir ki, «Oğuznamələr həm köçəri,
47
həm də yarımoturaq əhali arasında passionar ruhu qaldırmaq
da böyük rol oynayıb. Kökü mifik oğuz şərəcəsi ilə bağlı olan
nümunələr ilk vaxtlarda babalarımızın yazılmamış qanunları
olubdur» [11, 227]) oğuznamənin ictimai, etik-mədəni funksi
yası İslamla dialoqu - epik islam onu «ol oğuz zamam»nı
unudulmaqdan qoruyubdu, ona sakral mətn statausu qazandır
mışdı.
Boyların sonunda Dədə Qorqudun oğuznamələri ayrı-
ayrı qəhrəmanların adma - şərəfinə bağışlaması ritual etik
olub, performativ xarakter daşıyır:
«Dədəm Qorqut gəlübən boy boyladı, soy soyladı. Bu
boy Dəli Domrulun olsun. Məndən sonra alp ozanlar söylə-
sün! Alnı açuq comərd ərənlər dinləsün!» - dedi».
«Dədəm Qorqud gəldi, şadlıq çaldı. Boy boyladı, soy
oyladı. Qazi ərənlər başına nə gəldügin söylədi. «Bu oğuzna-
mə Beyrəgin olsun!» - dedi».
Söyləyicinin məclisə ünvanladığı nitq janrlarından biri
də yumlardır.
Türk etnik-mədəni sistemində şaman təhkiyəsi və arxaik
epik mətnlərinin müqayisəli-tipoloji təhlili «Kitabi-Dədə Qor-
qud»da yumların janr funksionallığını və şamançılıqla əla
qəsini, ozan repertuarım bərpa etməyə imkan verir [56].
V.M.Jirmunski türk epik ənənəsində söyləyici - şaman
münasibətlərindən bəhs edərkən, Dədə Qorqud obrazında iki
mədəniyyət tipinin birləşdiyini göstərir: “Əşirət patriarxı, ön-
cəgörən və şaman, eyni zamanda epik xalq rəvayətlərinin ya
radıcısı və qoruyucusu olan Qorqud xalq müğənnisinin qədim
sinkretik tipin izlərini daşıyır ki, bahadırlıq eposunun peşəkar
söyləyicisi kimi differensiyallaşmışdır” [148,404-405].
“Yum-yum” sözünün etimiologiyası, yumların funksi
onal-deklamasiya xüsusiyyətləri şaman-ozan-söyləyici obraz
larının sinkretikliyini təsdiq edir. A.Saqalayev «yom» sözünü
48
«əfsanə, şaman hekayəti və xəstə ruhun axirət dünyasında
məcarası» kimi mənalandırır [227, 54].
Türkməncə «yom» sözü müalicə, dərman anlamında
«em» sözü ilə qoşa işlənir: «Emin-yomun şu bolsun!» («Edi
lən müalicə şəfalı müalicə olsun!»). Təbibilik və söyləyicilik
mənaları çuvaş dilində yumax «nağıl», «əfsanə» və yumac
«təbib» sözlərində mövcuddur və hər iki söz yum «sehr-mö-
cüzə» sözündən yaranıbdır.
Dialektoloq E.Əzizov «Yuma-səmə inanma, yumsuz-
səmsiz də qalma» deyiminin şaman xeyir-duası və ya fal
vasitəsilə müalicəyə işarə olduğunu qeyd edir [43,21].
Örnək gətirdiyimiz bu paralellər monqolca «domoq» - əf
sanə» və «dom» - «sehr» sözləri arasında da məna yaxınlığının
olduğunu göstərir. C.Bəydili qırğızca «jomok» və monqolca
«domoq» sözləri arasında əlaqəni müqayisəli səviyyədə Altay
dilləri çərçivəsində axtarır. «Qırğız türkcəsində qəhrəmanlıq
dastanlarının və ya qəhrəmanlıq məzmunu olan bu tipli dastan
lara comoq, həmin dastanları söyləyən ozana isə çomoqçu de
yilir ki, bu sözlər də yumWyom (y-c dialekt fərqidir) sözü ilə
bir kökdəndir (əslində «qazi» ərənlər də başına nə gəldiyi söy
lənilən oğuznamələr qəhrəmanlıq ruhundadır). YumWyom Vol-
qaboyu türklərindən tatarların, başqurdlarm dilində nağıl, heka
yət, əfsanə anlamları ifadə edən yomakWyumak sözünün də
əsasında dayanır» [16,330].
Ümumiyyətlə, türk folklor diskursunda arxaik mətnlə
rin, magik mətnlərin funksiyasının tədqiqi vacib məsələlərdən
biridir. Folklor-ritual nitq janrlarının funksionallığı onların
ayrılmaz şərtidir. Folklor - nitq janrı mətni kodlaşdırılmış,
reqlamentləşmiş, funksionallığı müəyyənləşmiş, etnik toplum
tərəfindən qəbul olunmuş mətndir.
Yumları da funksional cəhətdən arxaik folklor - nitq
janrlarına şamil etmək mümkündür və «yum verəyim, xa
49