Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
türk epos ənəsində ayrıca janr mahiyyətidir. Epik islam «Kitabi-Dədə Qorqud»da elə kommunikativ situasiyalar yaratmışdır ki, personajların ritual davranış ste reotipləri ayrıca nitq janrları kimi, xüsusi süjetqurma «dili» kimi çıxış edir. İslamın ontoloji təcrübəsi performativ aktlarda gerçəkləşib qəhrəmanların davranışını modelləşdirir. Epik söyləyicinin və personajların nitq janrları praqmatik xarakterli olub, əsas funksiyası sakral varlıqla əlaqə yaratmaqdır və da ra, çətinə düşəndə ondan yardım diləməkdir. Bu zaman sakral varlıq nitq janrının adresatı kimi çıxış edir. Dəli Domrulun Haqqın dərgahında təkəbbürlük - mənlik etməsi, “küfr söz” danışması onun Tanrı ilə dialoq situasiya sına «girməsini» şərtləndirir. «Dəli Domrul boyu» «Kitabi-Dədə Qorqud»un o biri boylarından fərqli süjet (məna) yaradıcılığına, fərqli davranış mətninə malikdir. S.Şıxıyeva «Dəli Domrul» boyunun islami düşüncənin hələ şüurlarda dərin kök sala bilmədiyi, ölümə qarşı çıxaraq, ruhu geri qaytarmağa inamın-şamanlığm qüv vətli olduğu bir düşüncənin ifadəsi kimi də dəyərləndirir: «İn san ölümə qarşı çıxır və qalib gəlir; bu, islami alın yazısı və qədər anlayışı ilə uyuşmayan bir düşüncə tərzinin ifadəsidir» [ 85 ,339]. İki nüfuzlu (avtoritet) dilin (teoloji və folklor dillərinin) qarşılıqlı əlaqəsi bu boyda özünəməxsus «nitq gerçəkliyi» ya ratmışdır. Dəli Domrul obrazını kontaminasiya olunmuş ob raz kimi görürük. Nüfuzlu dilin ritual funksiyası bu obrazın dilində «Allaha müraciətYAllaha yalvarma» nitq janrını ak tuallaşdırır. Tanrı adı insanın ixtiyarında olan yeganə mütləqdir, şübhə doğurmayan həqiqətdir. Tanrı adları onun varlığının sü butudur. Tanrı adı “Yaradanla yaradılış arasında canlı əlaqə dir” (S.Bulqakov). İlahi onomatologiya dünyanı ad kimi 58 (A.Losev) nəzərdən keçirir. Belə demək mümkünsə, ilahi onomatologiya oğuz insanın mütləqlə canlı ünsiyyəti qurma sına imkan veriridi. «Dəli Domrul burda soylamış, görəlim, xanım, nə soy- lamış - aydır: Yucalardan yucasan, Kimsə bilməz necəsən, Görklü tənri, Necə cahillər səni Göydə arar, yerdə istər, Sən xub möminlər könlindəsən! Daim turan cəbbar tənri, Baqi qalan səttar tənri, Mənim canmı alur, sən alqil! Əzrayıla almağa qoymagil!” «Əzrayıl xatuna canm almağa gəldi. Adəmlər əvrəni yoldaşına qıymadı. Allah təalaya burada yalvarmış, görəlim, necə yalvarmış. Aydır: Yucalardan yucasan, Kimsə bilməz necəsən! Görkli tənri, Çoq cahillər səni Gögdə arar, yerdə istər, Sən xub möminlər könlindənsən. Daim turan cəbbar tənri, Ulu yollar üzərinə İmarətlər yaparım sənin içün. Ac görsəm, toyurarım sənin içün! Yalmcıq görsəm, tonadayım sənin içün! Alursan, ikimüzün canun birgə alğil! Qorsan, ikimüzün canın bilə algil! Kərəmi çoq qadir tənri! - dedi!». 59
Dəli Domrulun Allaha bu yalvarışı performativ nitq jan rı ilə - Allahın əmri ilə yekunlaşır: «Həq-təalaya sözü xoş gəldi. Əzrayıla əmr elədi: «Dəli Domrulun atasının, anasının canını al! Ol iki həlala yüz qırd il ömür verdim» - dedi». Heç şübhəsiz, «Kitabi-Dədə Qorqudwda islam diskur- sunda nitq janrlarının performativliyi dövrün «üslub formasi yası» (A.Flaker) ilə sıx əlaqədar idi. Performativ «üslub for masiyası» arxetipik oğuz insanının intensiya-düşüncə aləminə nüfiız etməyə, etnik kommunikasiyanın müəyyən nöqtələrini bərpa etməyə imkan verir. İslam diskursunun nitq janrları (ismi - əzəm, kəlimıyi- şəhadət, Ad vəsfi, Tanrını öymə, Tanrıya yalvarma-mədəd di ləmə və s.) epik mətnin funksional üslubunu da genişləndir miş, epik dilin ritual funksiyasını gücləndirmişdir. Epik personajların sakral varlıqla mükaliməsi ritual-dia loq xarakterlidir. Bu ritual dialoqlar da adresat (Tanrı, Allah- tala) - nominasiya - adlandırma aktı ilə qüdrətli və rəhmli fovqəlvarlıq kimi göstərilir, çünki orta əsrlərin performativ üslub situasiyası bunu belə tələb edirdi. Bu dialoqun məqsədi adresantı səmimi şəkildə islam Allahının qüdrətinə inandır maq (imperativlərin və ya folklor-ovsun priyomlarmın vacib rolu bu üzdəndir) idi. Dəli Domrulun sakral obrazla ünsiyyəti göstərir ki, Al lah-Tanrı obrazının bu cür sərbəst, sadəlöhvcəsinə, bir qədər də ərkyana yaradılması, birincisi, epos təfəkkürünün xarakteri ilə bağlıdırsa, ikinci tərəfdən, türk düşüncəsinin tipologiyasın dan irəli gəlir. Türklər qədim dövrdərdən başlayaraq öz Tanrı ları ilə sıx mənəvi-ruhi təmasda olmuş, ondan qorxub çəkin məmiş, əksinə, könüldən ona bağlanmış, İslamı müsəlman Al lahına münasibətdə də özünü göstərmişdir» [25, 16]. İslam inancı ilk növbədə sakral, gözəl adlan şərəfləndi rir. «De ki, istər Allah, Rəhman deyil Ona. Hansını deyirsiniz 60 deyin. Təkcə Ona aiddir Ən gözəl adlar» (17, 10). Sakral adların vəsf edilməsi - öyülməsi öz gündəlik ya şamında fiziki varlığında sakral adların enerjisini daim hiss edən müsəlman oğuzlar üçün kosmoqonik akta və ya yaradılış aktına bərabər idi. Bu aktın ən ümdə məqsədi «görklü» - gö zəl adlar vasitəsi ilə ilahi keyfiyyətlərin təlqin edilməsidir. İlahi adları öymə - vəsfetmə oğuz insanım Varlıq dünyasına, islam inanc dünyasına «girməsinə» imkan verirdi. İslam dis- kursunda müqəddəs adların - Cənabi-Allahın və Hz.Peyğəm- bərin (s.ə.s.) vəsfi etnik toplumda islamın varlığına və onto- loji bəraətinə xidmət edirdi. Görklü Adların öyülməsi Oğuz universumuna sakral (qutsal) dəyərləri və sakral mənaları sadəcə daxil etmirdi, həm də oğuz insanı üçün transendental dünyaya «giriş» idi. «Kitabi-Dədə Qorqud»da Tanrı Adı ilə epitetlər-bədii təyinlər arasında sıx «aksioloji» əlaqə mövcuddur: ulu tənri, bəlli tənri, qəhhar tənri, görklü tənri. Eposda Tanrı «Yara dan», «yoxdan var edən», «Əziz» «Qadir», «Qəhhar», «Cab bar», «Səttar», «Əhəd», «Səməd», «Haqq təala» və başqa tə yinlərlə vəsf edilir və şərəfləndirilir. Bədii təyinlər qutsal «adın çiçəklənmiş mahiyyətini» (A.Losev) göstərir. Bədii təyinlər (epitetlər) sakral Adm, həm də ad vəsfi nin, şərəfləndirmə aktının enerjisini özündə yaşadırdı və din ləyicilərə bu enerjini hiss etdirirdi. Bu sakral epitetlər müsəl man oğuzlar üçün Adm gözəlliyinin «əşyavi» - sübutu idi. «Bəs Qazlıq Qoca oğlu Yegnək — taza yigitçilik yaradan Allaha sığındı. Bizəval məbud ağladı. Aydır: Y ucalardan yucasan, Kimsə bilməz necəsən! Anadan doğmadın sən, atadan olmadın, Kimsə rizgin yemədün, Kimsəyə güc etmədin, 61
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|