Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
Qami yerdə əhədsən, allahı səmədsən! Adəmə sən tac urdun, Şeytana lənət qıldın. Bir suçdan ötüri dərgahdan sürdün, Namurd göyə ox atdı, Qamı yarıq balığı qarsu tutdun. Ululuğuna həddin, sənin boyun-qəddin yoq! Ya cisimlə cəddin yoq! Urdığın ulatmıyan ulu tənri! Bastuğun bəlürtməyin bəllü tənri! Götürdüğin göyə yetürən görklü tənri! Qolduğin qəhr edən qəhhar tənri! Birligünə sığındım, çələbim, qadir tənri! Mədəd səndən!» «Bəkil oğlu Əmran boyu»nda görklü Tanrı eynilə belə Öyülür, mədəd dilənir: Yucalardan yucasan, Yuca tənri! Kimsə bilməz necəsən, görkü tənri! İbrahimi tutdurdun, Xam gönə çulğadun, Gətürüb oda atdırdın, odu bustan qıldun, Birligünə sığındım, əziz allah, xocam, mana mədəd!» Bu soylamalarda - yalvarışlarda «görklü tənri» anlamı oğuzun müqəddəslik və gözəllik duyğusu ilə bağlı idi. Tanrı sevgisi, Tanırya - transdentliyə yüksəlmə duyğusu onun özəl həyatının əsasını təşkil edirdi. «Görklü» epiteti ali məqsəddir, Tannyla, Allahla ünsiy yətdən doğan bir məqsəddir. Dədə Qorqudun, Qorqud Atanın müqəddəsliyinin nişanəsidir: «Zira Dədə Qorqut vilayət issi idi». «Vilayət issi» - «müqəddəs yiyə» deməkdir («issi» - 62 türk dillərində «yiyə», «vilayət» sözü isə - ərəbcə «müqəd dəs» mənasındadır). «Vilayət» kəlməsi islamda özəl yer tutur. «Vəli» Quranda «Allahın dostu, köməkçisi, yardımçısı və Tanrıya yaxın» deməkdir. «Dədə Qorqud “ismi - əzəm” oxuyanda da Tanrıya sığı nır. O, «vilayət issi»dir, vəlilik və kəramət sahibidir. Lakin bunu da İslam düşüncəsi ilə deyil, çox əski türk inanışlarından çıxış eləyərək demək olar» [28. 222]. Klassik irfan şeirində də «vilayət» mövzusuna böyük əhəmiyyət verilirdi: Fəzli-həqdən mən hidayət bulmışam, Surətin nəqşini ayət bulmışam, Mərtəbeyi-ailədə ğayət bulmışam (Nəsimi). Neçə illərdir səri-kuyi-məlumat bəkləriz, Ləşkəri-sultani-iryanız, vilayət bəkləriz (Füzuli). Dədə Qorqud və Məhəmməd peyğəmbər (ə.s.) - iki sak- ral Ad “Müqəddimə” mətnində qoşa verilir, bir araya gəlir: «Rəsul əleyhissalam zəmanına yağın Bayat boymdan Qorqut ata diyərlər, bir ər qopdı. Oğuzun ol kişi təmam bili- cisiydi, - nə diyərsə, olurdı. Qayıibdən dürlü xəbər söylə yərdi. Həq təala anın könlinə ilham edərdi...» (Dədə Qorqut, Qorqut Ata mifi sanki başqa bir mifə, baş qa bir sakral mənaya - Məhəmməd peyğəmbərə (ə.s.) transfor masiya olunur. Oğuz eposu yeni miflərin və mənaların məkanı olur. Orta əsr türk tarixi yeni miflərin yarandığı zamandır). «Kitabi-Dədə Qorqud» üçün iki görklü adın şərəfləndi- rilməsi oğuz qövmünün mənəvi-ruhani həyatında iki dünya görüşün və iki inanc obrazının mövcudluğunun bədii təzahü rüdür.
«Vilayət issi» Dədə Qorqud və «Adı görklü Məhəm məd» adları bir sakral düşüncə məkanında yer alır. 63
«Vilayət issi» Dədə Qorqudun qutsallıq keyfiyyətlərin dən biridir, «Vilayət issi» bir nur-işıq keyfiyyətidir. Ritual nitq janrlarında (yumlarda, öymələrdə, dualarda) görklü Adların xatırlanması bütövlükdə epik soylamaya sak- rallıq mahiyyəti verir. Görklü Adlar soylamaya xüsusi estetik dəyər gətirir. İslam diskursunun nitq janrları epik təhkiyəni yeni estetik çevrəyə keçirir. «Görklü» epiteti isə peyğəmbərliyin özəyi və mənbə yidir. Görklü Adın gözəlliyi yalnız ozan soylamalannda və boylamalarında özünü göstərmir. Ümumiyyətlə, orta əsr mü səlman təfəkküründə «dini - Məhəmməd yolunda» axma sa vaşa gedən qazilərin dilində «adı görklü Məhəmmədə» səla- vət gətirilməsi («Adı görklü Məhəmmədə səlavət gətürdi») performativ ritual davranış aktı idi. Görklü adm - Allahın vəsfi - öyülməsi oğuzların inanc sistemində, miforitual düşüncəsində Varlığın transendent mən bəyinə qayıtmaq inamını və ümidini ifadə edir. Ad vəsfi epik qərhəmanların Allahla dialoqunu gərəkli edir, onların ontoloji mövqeyini, ritual davranış normalarını müəyyənləşdirir. İslam estetik dəyərləri eposda semantik məkanı geniş ləndirmişdir. Oğuz bəyinin camal və kamal yiyəsi olması İsla mın estetik mövqeyindən gəlir. İslamda “kamal” anlayışı Haqqa, Həqiqətə mənsubdur: Camal özünün kamilliyini haqqın təbiətində tapır” [28,238] Camal və kamal yiyəsi olmaq oğuz qəhrəmanın sakrallı- ğınm şərtidir: Qanturalı cəmal və kəmal yiyəsi idi”. S.Rzaso- yun fikrincə, Qanturalmm camal və kamal yiyəsi olması qazi ərən statusu ilə bağlıdır. Oğuz ərəblərinin camal sahibi ol maları müqəddəs sayılan sifətlərini, kamal sahibi olmaları isə islamı biliklərini göstərir [80,89]. «Müqəddimə»də sakrallaşma prosedurunun mahiyyəti «görklü» və «yeg» sözlərinin təkrarı ilə təsdiqlənir. 64 Təkrar zamanüstü sferaya semiotik qatılma forması olub (onun sakrallaşdırma funksiyası bununla əlaqədardır), qədim ritorik fiqurlardan biridir. Bu fiqur mətndə magik «çevrəni» müəyyənləşdirmişdir və dua (öymə-alqış) obyekt ilə vəhdət yaratmışdır: Bu fiqur mətndə magik «çevrəni» müəyyənləşdirmişdir və dua (öymə-alqış) obyekt ilə vəhdət yaratmışdır: «Ağız uçub ögər olsam, üstimizdə tənri görkli! Tənri dostu, din sərvəri Məhəmməd görkli! Məhəmmədin sağ yanında namaz qılan Əbubəkr Siddiq görkli. Axır sepərə başıdır, əmmə görkli. Qılıc çaldı, din açdı şahi-mərdan Əli görkli. Əlinin oğulları - peyğəmbər nəvalələri - Kərbəla yazısında yəzidilər əlində şəhid oldı - Həsənlə Hüseyn iki qardaş billə, - görkli. Ol Qurani yazdı - düzdi. Üləmalar ögrənincə köydi-biçdi. Alimlər sərvəri Osman Uffan oğlı görkli. Alçaq yerdə yapılubdur Tənri evi Məkkə görkli. Ol Məkkəyə sağ varsa, əsən gəlsə, sidqi bütün hacı görkli». «Kitabi-Dədə Qorqud» oğuz insanının sakral mətnidir, mütləq epik zamanla islam zamaninin vəhdətidir. «Kitabi-Dədə Qorqud»da islam diskursunun nitq janrları oğuz insanının is lamın estetik dəyərlərini və mənalarını dərketməyə imkan verir. «Kitabi-Dədə Qorqud» orta əsrdə etiketlərinin gerçək ləşdiyi bir abidədir. A.Qureviç yazır: “Orta əsrlər ritualın, şər ti, demonstrativ jestin, lənət və ya alqış sözünün, bütün sosial sahələrdə etiketin ciddi üstünlüyə malik olduğu dövrdür” [133,65]. Ritualda istifadə olunan semiotik vasitələrin substansio- 65
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|