Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu rüSTƏm kamal «Kİtabi-DƏDƏ qorqud»
Yüklə 0,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
matik məqam bundan sonra başlanırdı. Hər iki tərəfdən qo şundan bir döyüşçü irəli çıxır: «Hər biri ucadan, hiddətli səslə nəsil-nəcabətini, atalarının göstərdiyi böyük hünərləri söyləyir və bu döyüşdə ordusunun hərəkətini ədalətli olduğunu bəyan edir. Bununla da yoldaşlarının döyüş ruhunu qaldırmağa, rəqibini isə qorxutmağa çalışır» [102,25]. Oğuz eposunda kafirlə Bəkil oğlu Əmranın əlbəyaxa sa vaşında oxşar situasiya baş verir. Kafir döyüşçü gənc və təc rübəsiz Əmranı qorxutmağa çalışır: «Yüz kafər seçülüb oğlanın üzərinə gəlmiş. Oğlana ka- fər soylamış, görəlim, nə söylamış, aydır: Oğlan, oğlan, ay oğlan, haramzada oğlan! Altında al ayğırı anq oğlan. Qara polad üz qılıcı gödək oğlan! Əlindəki sügüsü sınıq oğlan! Ağ tozlu yayı gödə oğlan! Biləgində toqsan oqı seyrək oğlan! Yanmdağı yoldaşları çılpaq oğlan! Qarannulıca gözləri cöngə oğlan! Şökli Məlik sana qatı pusdı «Meydandakı sol oğlanı tutun, Qarusmdan ağ əllərin bağlan, Qafil licə görklü başın kəsin, Alca qanın yüzünə tökün!» - dedi. Ağ saqqallu baban var isə, ağlatmağil! Ağ birçəklü anan varsa, bozaltmağil! Yalnız dibi bərk olmaz. Qadası yetmiş qavat oğlu qavat, Qayida dön buradan! - dedi. Oğlan dəxi burada soylamış, görəlim, nə soylamış, aydır: Hərzə-mərzə söyləmə, mərə itim kafər! Altında al ayğırım nə bəgənməzsən, - səni gördi oynar, 18 Əgnimdəki dəmür tonum cignum qısar. Qara polad üz qılıcum qının toğrar. Qarğı talı sügum nə bəgənməzsən, Köksün dəlüb gögə pırlar. Ağca tozlu qatı yayım zari-zari inlər, Sadaqda oxum kişin dələr. Yanımda yigitlərim savaş dilər. Alp ərə qorqu vermək eyb olar. Bəri gəlgil mərə kafər dürişəlim! - dedi». «Kitabi-Dədə Qorqud»da ritual performativliyin bir nü munəsi də kafər üzərinə yürüşə - axma çağırışlardır. Kafir üzərinə axına gedərkən Oğuz bəylərinin adlarının sadalanması, bir-bir çağırılması təhkiyədə performativliyin tə sir effektini gücləndirən amillərdəndir. “Əvvəl dəmür Dərvəndində bəg olan, qarğu sügü ucında ər bögirdən, ğırıma getdügində kimsən deyü sormıyan Qıyan Selcik oğlı Dəli Tondaz səninlə bilə varsun! - dedi. Ayğır gözlər yüzdirən əlli yedi qələnin kəlidin alan İlək qoca oğlı Dülək Uran billə varsun! - dedi. Ooşa bürcdən qayın oqı əglənməyin Yağrıncı oğlı İlal- rnış səninlə bilə varsun! - dedi. Üç kərə yağı görməsə, qan ağlıyan Toğsun oğlı Rüstəm billə varsun! - dedi. Əjdahalar ağzından adam alan Dəlü Uran billə varsun! «Yerin bir ucından bir ucına yetim deyən Savqaıı Sarı bilə varsun!». «Qazan bəg aydır: «Gəl muradına yetiş!» Beyrək aydır: «Yoldaşlarımı çıqarmayınca, hasarı almayınca murada irmə- zəm!» - dedi. Qazan bəg: «Oğuz bəyi yetsün! - dedi. Qalın Oğuz bəgləri atlandılar». Savaş (sınaq) meydanında, inisiasiya aktında neofiti - Qanturalını performativ fimksiyalı öymə\ögmə arxaik ritual 19
təcrübənin geniş yayılmış aktlarından biridir. Epik qəhrəmanı öymə toplumun sosial təbiəti ilə sıx bağlı olub, performativ mahiyyətə malikdir. Sözün və hərəkətin, yaxud obrazın - adın təkrarlanması ri tual davranışın səciyyəvi cəhətidir. Ritual təkrarlar Qanturalımn sınaq meydanında qalib gəlməsini şərtləndirir. Hər savaş öncəsi Qanturalımn qırx yoldaşı qopuz götürüb onu öyməyə başlayır. «Qanturalı sağma baqdı, qırd yigidin ağlar gördi. Solma baqdı, eylə gördi. Aydır: «Hey, qırq eşüm, qırd yoldaşım, ni yə ağlarsız? Quruluca qopuzum gətirüm, ögün məni!» - dedi. Burada qırq yigit Qanturalıyı ögmişlər. Görəlim, xanım, necə ögmişlər. Aydır: Sultanım Qanturalı, qalqubanı yerindən durmadmmı? Yelisi qara Qazılıq atu binmədinmi? Aqru bili Ala dağı avlayuban - quşlayuban? Babanın ağ-ban eşigində qaravaşlar inək sağar görmə- dinmi? «Buğa, buğa!» dedikləri qara inək buzağısı degilmişdir? Alp ərənlər qırımından qayururdı. Oldur, Sarı donlu Selcan xatun köşkdən baqar, Kimə baqsa, eşqiylə oda yaqar! Qanturalı Sarı donlu qız eşqinə bir «hu!» dedi. «Mərə, buğanızı qoyu verin, gəlsün!» - dedi < ...> . Vardılar, aslanı çıqardılar, meydana gətürdilər. Aslan hayqırdı, meydanda nə qədər at varsa, qan qaşındı. Yigitləri aydır: «Buğadan qurtuldu, aslandan necə qurtula?» - dedilər. Ağlaşdılar. Qanturalı yigitlərin ağlar gördi. Aydır: «Mərə, al ça qopuzum ələ alun, məni ögün! San donlu qız eşqinə bir aslandan dönəyinmi?» - dedi. Yoldaşları burada soylamış, gö rəlim, xanını, nə soylamış, aydır: Sultanım Qanturalı, Ağca sazlar içində 20 San gönlər görübən taylar basan, Ön damarın dəlübən qanın soran, Qara polad uz qılıcdan qayıtmayan, Ağca tozlu qatı yaydan dərsinməyən. Ağ yeləklü ötkün oxdan qayıqmayan Canvərlər sərvəri qağan aslan qıran Ala köpək itinə kəndözin taladarmı? Alp yigitlər savaş güni qırımından qayurırmı? - dedilər. Sarı donlı Selcan xatun köşkdən baqar, Kimə baqsa, eşqiylə oda yaqar! Sarı donlu qız eşqinə bir «hu!» dedi Qanturalı: «Mərə kafir, aslanını qoy-ver gəlsün!» - dedi. «Qara polad uz qılıcım yoq kim, qarvaşduğı dəm iki biçəydim. Sana sığındım co mərdlər comərdi, ğəni Tanrı, mədəd!» - dedi <...>. Çün inayət Tanrıdan oldı, bəğün, paşanın himməti Qan- turalıya oldı. Təkür «Dəvənin ağzın yedi yerdən bağlan!» - dedi. Həsud kafirlər bağlamadılar, yülərin sıyırıb salı verdilər. Qanturalı qızlar, dəvənin qoltuğundan girər, fırlar-çıqar. Sər xoş yigit həm iki canvərlə savaşmışdı. Tayındı, düşdü. Altı cəllad ənsəsinə gəldilər. Yalın qılıc tutdılar. Burada yoldaşları soylamış, görəlim, xanım, nə soylamış: Qalqubanı, Qanturalı, yerindən durı gəldün, Yelisi qara Qazılıq atın butun bindin. Ala gözlü yigitlərin yanma aldm. Arqu beli Ala dağı dünin aşdın, Aqındılı suyın dünin keçdin, Qanlu kafir elinə dünin girdin. Qara buğa gəldügində xurd-xaş eylədin. Qağan aslan gəldügində belini bükdün. Qara buğra gəldügində nə keçdin? Qara-qara dağlardan xəbər aşa. Qanlu-qanlu sulardan hənir keçə. 21
Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|