Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 – Nə şərt? Deer: – Ya sən böyüh ol, ya mən böyüh olom”. Yerli ləhcədə danışan söyləyici dialoqlarda bəlağətdən, ibarəçilikdən büsbütün uzaqlaşır. Padşahla dialoq belə bəzən iki sadədil əkinçinin söhbəti səviyyəsinə endirilir: “Deer: – A Məhəmmət, balıx hanı? Deer: – Ay dədə, balığı suya tulladım. Deer: – A bala, niyə? Deməli, sən balığı mənnən çox isdeer- mişsən ı ?.. Cəllatdar aparsın bunun boynunu vursun ı ! Görən, bilən deer: – Əə, öyü yıxılmışın oğlu, bu yaşın ı da sən oğlun ı un boy- nunu vurdursan ı , san ı a irəhmət tüşörmü? Munu burax, qoy çıxsın ı , varsın ı getsin”. Qəzəbli padşaha müraciət edərkən ət- rafdakı adamların, tutalım, “qibleyi-aləm sağ olsun” əvəzinə “əə, öyü yıxılmışın oğlu” şəklində müraciət etməsi şifahi təh- kiyədə loru deyim tərzinin qabarıq olmasını göstərir. Mətnlərin tərtib edilməsində əsas istinad nöqtəsi infor- matorların – söyləyicilərin necə və nə danışmasıdırsa, onda bu adamların kimlərdən ibarət olmasına diqqət yetirmək zə- rurəti yaranır. Zərurət yaranır ki, söyləyicilərin savad dərə- cələri, danışıqda ədəbi dil elementlərinə meyilli olub-olma- maları, mətni dolğunluğu ilə çatdırmağa səriştələrinin kifayət edib-etməməsi və s. məsələlər nəzərə alınsın. Bu kimi məsə- lələr nəzərə alındıqda mətnlərdən bir qismində başqa mətn- lərlə müqayisədə xalq danışıq dilinin sönük, məzmunun zəif, süjetin qırıq-sökük çatdırılması təəccüb doğurmur, əksinə, belə hal şifahi nağıletmənin söyləyicidən asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə ortaya çıxmasından xəbər verir. Şifahi təhkiyə- nin söyləyici səriştəsindən asılı olaraq müxtəlif səviyyələrdə 7 ortaya çıxmasını eyni nümunənin ayrı-ayrı söyləyicilər dilin- dən yazıya alınması faktlarında daha aydın görmək olur. Am- ma bu məsələnin götür-qoy edilməsinə folklorun ilkin şərt- lərindən olan variantlaşmadan başlasaq, daha münasib olar. Çünki folklor toplularına münasibətdə sıravi və ya qeyri-sı- ravi oxucuların narazılıqla qarşıladığı məsələlərdən biri də va- riantlaşma məsələsidir. Bəli, bəzi oxucular nə vaxtsa, hansı kitabdansa oxuduqları əfsanə və rəvayəti, nağıl və dastanı, atalar sözü və məsəli, tapmaca və bayatını… məzmunca “bir az” fərqli şəkildə başqa kitablarda – yeni toplanmış material- lar sırasında gördükdə “Buna nə ehtiyac var?!” deyib, yeni toplanmış materialın məzmunca da “yeni” olmasını mühüm tələb kimi irəli sürürlər. Bu tələbdə, başqa sözlə desək, bu ic- timai sifarişdə səmərəli cəhətin olması danılmazdır. Səmərəli cəhət orasındadır ki, bu tələb folklor toplayıcısını indiyəcən diqqəti cəlb etməmiş, yazıya alınmamış və toplulara salınma- mış nümunələrin aşkara çıxarılması istiqamətində səyi daha da artırmağa səsləyir. Amma xatırlatdığımız tələbin və ya ictimai sifarişin zərərli cəhətinin də olması unudulmamalıdır. Unudulmamalıdır ki, “yeni” nümunə axtarışı folklorun va- riantlaşma kimi mühüm prinsipinin diqqətdən kənarda qalma- sına gətirib çıxara bilər. O da unudulmamalıdır ki, hər “yeni” nümunənin də uydurma yox, həqiqi mətn olduğunun başlıca göstəricilərindən biri həmin nümunənin hardasa variantının olub-olmamasıdır. Tutalım, bir kənddə qeydə alınmış “yeni” nümunənin qonşu kəndlərdə, yaxın bölgələrdə variantına rast gəlmiriksə, onda həmin nümunənin kollektiv şüur süzgəcin- dən keçməsinə, folklor nümunəsi olmasına inanmaq çətinlə- şir. Variantlaşmanı konkret olaraq Gədəbəydən toplanmış ör- nəklər üzərində dəyərləndirmək istəsək, üç cəhəti xüsusi qeyd etməliyik: 8 a) qabaqcadan məlum olan motiv, süjet və obrazlarda “bölgəyə məxsus” detalların özünü göstərməsi; b) “bölgəyə məxsus” nümunələrdə qabaqcadan məlum olan motiv, süjet və obrazlarla müəyyən səsləşmələrin olması; c) eyni folklor nümunəsi ilə (məsələn, hansısa rəvayət, nağıl, bayatı və atalar sözü ilə) bağlı bir yox, bir neçə mətnin təqdim edilməsi. Kitabdan variantlaşmanın hər üç istiqamətinə aid çoxlu misallar çəkmək olar. Amma buna ehtiyac görmədən bir nağıl üzərində ötəri dayanmaqla kifayətlənmək istəyirik. Üzərində az-çox dayanmaq istədiyimiz nağıl “Qarğa ilə keçəl”dir. 1980-ci illərin əvvəllərində yazıya alınan bu nağılın “bölgəyə məxsusluğu” nağılda qarğa obrazının xüsusi yer tutması ilə bağlıdır. Bu nağılda qarğa elə-belə, epizodik bir obraz yox, qarğalar padşahıdır, hadisələrin gedişatına əsaslı təsir göstə- rən fəal yardımçı qüvvədir. Nağılın baş qəhrəmanı, yəni bir ti- kə çörəyə möhtac olan, fərasətsizliyi ilə ənənəvi kələkbaz ob- razlarından daha çox Tənbəl Əhməd tipli obrazlara bənzəyən keçəl məhz qarğanın sayəsində bir dəfə sehrli qazan, bir dəfə sehrli eşşək, bir dəfə isə sehrli toxmaq əldə edir. Keçəl sehrli qazanın hesabına dünyanın naz-nemətinə, sehrli toxmağın kö- məyi ilə şər qüvvələrə – qazanı onun əlindən almaq istəyən padşaha, eşşəyi onun əlindən almaq istəyən dəyirmançıya qa- lib gələ bilir. Qarğanın bu qədər xüsusi yer tutduğu bu nağıla indiyəcən toplanıb çap olunmuş Azərbaycan nağılları sırasın- da rast gəlmirik. Şərti olaraq “bölgəyə məxsus” nümunə ad- landırdığımız və bununla ilk dəfə məhz Gədəbəydən toplan- masına işarə etdiyimiz “Qarğa ilə keçəl”ə əsaslanıb bu nağıl- dakı qarğanın qabaqcadan bizə məlum olan obrazlarla heç cür səsləşmədiyini iddia etmək mümkündürmü? Əlbəttə, mümkün deyil. Əvvəla, ona görə mümkün deyil ki, dünya mifologiyası və folklorunda qarğa obrazının mühüm yer tutduğu saysız- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|