Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 46 Yüzi döndü vü candan qaçdı, Dedi tarix ana ruh-i əmin. Buldı mənsur əsgər-i islam, Münhəzim buldı mürtəd ü bi-din (920) 78 . Onun daha bir maddeyi-tarixi: Əbül-fəth qazi vü Sultan Səlim, Xirəd dəng ü heyranıdur rayınun. ġah-i tacdar, səlatin-i əhd, Sər-i kisrayan xakidür payınun. FiriĢtə-xisal u fələk-kövkəbə, Mələk hafiz ü xadimi cayınun. QızılbaĢın ceyĢin qırub sər ta sər, Sıdı baĢların, kəsdi alayınun. Dedi kim müvərrix doqquz yüz yirmi, Ġkinci günində rəcəb ayınun 79 . Yetim təxəllüslü Ģair bir əsgər kimi iĢtirak etdiyi Çaldıran döyüĢünü belə xatırlayır: Ta anadək gəldi cəng-i Ġsmail, Ki nəbərd olmaz idi ol nəbərdə ədil. Ol səfərdə edüb qəza-yi vətər, Nəfsə qıldum həvalə tiğ ü təbər 80 . Sücudi “Sultan Səlim xan mülkət-i Ġran u Turan qəsdin et- dükdə bu tarixi demiĢdür”: Nə turursun tur ey Ģəh-i adil, Yola gir zad ilə, zəvadə ilə. Azab ilə yeniçəri devĢür, Həddən, əndazədən ziyadə ilə. 78 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 297-298. 79 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с.307-308. 80 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 1131. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 47 Ta ki aləmdə ola bir tarix, ġahı mat eylə gəl piyadə ilə 81 . AĢiq Çələbi təzkirəsində də «tarix-i səfər-i ġah Ġsmayıl» cümləsi ilə bu tarix qeyd olunmuĢdur 82 . Tali, Səlim Əcəm səfərinə çıxarkən bir qəzəl demiĢdir ki, mətləsi budur: Olur, ey xosrov-i xuban, mübarək bu səfər bizə, YaĢum gülgüni çünki həm-inandur zülf-i Ģəbdizə 83 . Rəfiqi: «Sultan Səlim-i mərhum ġah Ġsmayılı qırduğına bu tarix də anundur » : Misra Aldı Əcəm Ģahını sultan-i Rum 84 . Kosovalı Osmanlı Ģairi Məsihi bəy Çaldıran döyüĢü haqqın- da Ģeir yazmıĢdı: «Cümle-yi münĢəatından biri rəis-i rüs-i əhmər, ani ġah Ġsmail-i sürx-sər üzrə vaqe olan səfər-i zəfər-əsərün fəth-i fərrux u fərxundəsiyçün imla və inĢa etdügi məktub-i məslubul- misaldur ki, bu mətle-yi mərğub ol inĢa-yi bəlağət-əfsada mündə- ric ü mündəmicdür». Beyt Meydanı öylə tutmıĢ idi Ərdəbil leĢi, Zağ u kəlağ üĢüb üləĢdi birər leĢi 85 . Ġznikli Dəruni, Sultan Səlimin Misir sultanı Qansu Quri və ġah Ġsmayılla olan müharibələrini «bəhr-i rəməl üzrə nəzm eylə- 81 Йеня орада, с. 467-468. 82 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 508. 83 Йеня орада, с. 320. 84 Йеня орада, с. 772-773. 85 Латифи Тезкиретцш-шуара. с. 499. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 48 miĢdi» 86 . Peyki «qızılbaĢ səfəri»ndə HaĢım adlı bir sipahi haqqın- da həcv demiĢdir 87 . Osmanlı təzkirəçiləri 1514-ci ildə baĢ vermiĢ Çaldıran döyü- Ģündən sonra Sultan Səlimin Azərbaycandan çoxlu sayda sənət- karları və ziyalıları özü ilə birlikdə Türkiyəyə apardığı haqqında məlumat verirlər: «Sultan Səlim təsxir-i məmalik-i Ġran və zəbt-i bəlad-i Azərbaycan etdükdə ol diyarun hər fəndə sahib-i iĢtiharla- rın sərnigün etmiĢlər idi» 88 . «Mərhum Sultan Səlim Əcəmdən hər sənətün və əksər-i xirfətün faiqlərini və haziqlərini sürgün et- miĢdi» 89 . «Sultan Səlim Ġran və Azərbaycanı aldığında əcəmlərdən müəmma çözmək və söyləməkdə ünlü bir çox kimsələri Ruma gə- tirmiĢdir» 90 . O dövrün mənbələrinə görə, Sultan Səlim Təbrizə gəlib, «mahir ustalardan 700 xanəni Ġstanbula göndərmiĢdi» 91 . Bəzi ta- rixçilər isə Sultan Səlimin Azərbaycanın o zamankı paytaxtı Təb- rizdən 1000 və hətta 3000 sənətkar ailəsi apardığını yazırlar 92 . AĢiq Çələbi təzkirəsində bəhs olunan Ģairlərimizdən ġah Qa- sım və ġahini də məhz həmin zaman Təbrizdən Sultan Səlim özü ilə Osmanlı ölkəsinə aparmıĢdır. Həmədandan olan azərbaycanlı Ģair Əbdülvəhhab əs-Sabuni NəqĢbəndiyyə təriqətinə mənsub olduğu üçün ġah Təhmasib döv- ründə siyasi və ideolji səbəblər üzündən Səfəvilərin ərazisini tərk edib, Osmanlı ölkəsinə yollanmıĢ, ġamda və Qahirədə məskunlaĢ- mıĢdı 93 . 86 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 253. 87 Йеня орада, с. 214. 88 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 961. 89 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 429. 90 Бейани Мустафа бин Ъаруллащ Тезкиретцш-шуара. с. 77. 91 Эцндцз Т. Сеййащларын эюзцйле султанлар ве савашлар (Эиованни Мариа Анэиолло, Венедикли бир тцъъар ве Винъензо ДАлессандринин сейащатнамелери) Истанбул, Йедитепе, 2007, с. 101-102. 92 Петрушевский И. П. Восстание ремесленников и городской бедноты в Тебризе // Сборник статей по истории Азербайджана, вып. 1, Баку, 1949, с.218. 93 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с. 630; Есрар Деде. Тезкире-и шуарайи мевлевийе. с. 339-340. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 49 Osmanlı təzkirəçiləri ġah Təhmasib və Sultan Süleyman dövründə baĢ vermiĢ Səfəvi-Osmanlı müharibələri haqqında da maraqlı məqamlara toxunurlar. Məlumdur ki, Sultan Süleymanın Azərbaycana ilk yürüĢü 1534-cü ildə olmuĢdur 94 . Qınalızadə yazır ki, «Sahib-qiran-i zaman mərhum Sultan Süleyman ahəng-i təsxir- i Azərbaycan etmiĢdi» 95 . O, Təbrizi aldıqda Ģair Səbatini özü ilə aparmıĢdır. Daha sonra Sultan Süleyman Təbrizdən Bağdada doğru yü- rüĢ etmiĢ və bu yürüĢ “Ġraqeyn səfəri” adını almıĢdır. Fikri DərviĢ Çələbi, Sultan Süleyman Ġraqeyn səfərinə gedərkən bu müsəmmə- si yazıb, padĢaha təqdim etmiĢdi: Xosrovansan, davər-i Ġran u Turansan bu gün, Tiğün ilə malik-i mülk-i Xorasansan bu gün, Mir-i Azərbaycansan, Ģir-i ġirvansan bu gün, Tacdar u sərvər-i Təxt-i Sifəhansan bü gun, PadiĢah-i təxtgah-i Al-i Osmansan bu gün, Yüri Ģahum, yüri, afaqa Süleymansan bu gün 96 . Bu yürüĢ nəticəsində sultan Bağdadı qızılbaĢlardan almağa nail oldu: «Sərdar-i Əcəm ki, lalə-var buy-i rəĢad u Ģədaddan bi- bəhrədür, ikill-i sürx ilə xoruz-var bi-vəqt ötdigiçün tac yerinə baĢlarına ərre-yi möhnət giydirüb, börklərin sultan börki gibi umac-i tir-i qəramət etdi və … dəvazdəh tərk-i tac yerinə tarikinə zəxm-i ĢeĢpərdən məzul börki giydirüb məlamət etdi… Darüs-sə- lam Bağdad … fəth olundu» 97 . Sultan Süleyman Bağdada gəldik- də Füzuli ona Ģeir həsr etmiĢdi. Sultan Süleyman Bağdad səfərin- dən dönərkən ikinci dəfə Azərbaycanda oldu. 94 Ефендиев О. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку: Элм, 1981, с. 75. 95 Ейдуран А. Кыналызаде Щасан Челеби. Тезкиретцш-шуара. с.1110. 96 Йеня орада, с. 670. 97 Кылыч Ф. Мешаирцш-шуара. с. 59. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|