Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 8 dəki bu xüsusa toxunan prof. H.Tolasa yazır: «ġairlerin gerek tez- kireye alınıĢlarında, gerekse eser ve ya Ģiirlerinden verilen örnek- lerde bir seçme durumunun sözkonusu olduğunu ve çeĢitli etken- lerin rol oynamasına rağmen bu seçimin tezkirecinin zevk ve terci- hine dayandığını da bu arada belirtmiĢ olalım» 7 . Buraya təzkirəçi- lərin istedad, qabiliyyət fərqlərini, Ģairə zaman və mühit baxımın- dan yaxınlıq və uzaqlığı da əlavə etmək lazımdır. Təzkirələrin sonunda isə əsərin yekun bölməsi olan «xatimə» verilirdi. Xatimədə təzkirəçi əsərini yazarkən qarĢılaĢdığı çətinlik- lərdən bəhs edir və əsərinin uğur qazanması, bəyənilməsi üçün Al- laha yalvarır. Təzkirələri məzmun baxımından bioqrafik əsərlər sırasına aid edən prof. Namiq Açıqgöz bu əsərləri üslub, məna və funksiya etibarilə ədəbi əsər hesab edir 8 . Alim təzkirələrin quruluĢu və spe- sifikasını öyrənərkən çox maraqlı məqamlara toxunur. Belə ki, alim təzkirələrdəki maddələrin strukturunu 3 qrupa ayırır: 1. kalliqrafik tərtib – bəzi əlyazmalarda mənzum və mənsur hissələrin qarıĢıq, bəzilərində isə ayrı verilməsi. Yəni nəsr hissəsini təĢkil edən cümlələr bir-birinin ardınca verilir, nəzm hissəsini təĢkil edən beyt, qəzəl və s. nümunələr yeni sətirdə yer alırdı. Hər hansı bir Ģairdən iqtibas verilərkən “və ləhu, bu dəxi “ və s. ifadələrdən istifadə olunurdu. 2. kitab quruluĢu baxımından struktur – müqəddimə, əsas mətn, xatimə. 3. maddələrin müstəqil strukturu – təxəllüs, ad, məmləkət, qo- humluq, təhsil, peĢə, sosial mühit, əsər, lətifə, vəfatı və s. haqqında məlumatlar. ġairlərin həyatlarından bəhs edib, Ģeirlərindən nümunələri əks etdirən təzkirələr daima ədəbiyyatĢünasların diqqət mərkəzin- də olan ilkin dəyərli mənbə hesab olunmuĢlar. Orta əsr təzkirələrində ancaq onu yazan müəlliflərin mənsub olduqları xalqın deyil, qonĢu xalqların da görkəmli simaları haq- qında məlumatlara rast gəlirik. ġərq xalqlarının hər hansı bir dilin- də yazılmıĢ təzkirələrin demək olar ki, əksəriyyətində milli məh- 7 Толаса Щ. Сещи, Латифи, Ашык Челеби тезкирелерине эюре едебийат араштырма ве елештириси. Измир, 1983, с. ВЫЫЫ. 8 Ачыкэюз Н. Тезкирелерде йапы ве йапы терминоложиси // Илми араштырмалар, №9, Истанбул, 2000, с. 7-23. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 9 dudiyyət qoyulmamıĢdır 9 . DövlətĢah Səmərqəndinin «TəzkirətüĢ- Ģüəra»sında Əbül üla Gəncəvi, Əfzələddin Xaqani, Fələki ġirvani, Mücirəddin Beyləqani, Nizami Gəncəvi, Əsirəddin Əmani, Mara- ğalı Əvhədi, Hümam Təbrizi, Zülfüqar ġirvani, Bədr ġirvani, Hə- sənoğlu kimi Azərbaycan klassikləri haqqında məlumata rast gəli- rik 10 . «Məcalisün-nəfais»də ġah Qasım Ənvar, Ziyai, Xələf, Möv- lana Məsud, Xülqi, Ağqoyunlu Sultan Yaqub, Qaraqoyunlu Ca- hanĢah Həqiqi kimi Azərbaycan Ģairləri xatırlanmıĢdır 11 . XVI əsrdən baĢlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər qələmə alınan Osmanlı təzkirələri də Azərbaycan ədəbiyyat tarixi üçün çox önəmli qaynaqlardan hesab olunur. Çünki məhz bu təzkirələr vasitəsilə neçə-neçə azərbaycanlı Ģair haqqında məlumat əldə edi- rik. Məhz bu səbəbdən tədqiqat obyekti kimi Osmanlı təzkirələrini seçərək, bu əsərlərdən azərbaycanlı Ģairlər haqqındakı məlumatı üzə çıxarmağı qarĢımıza məqsəd qoyduq. Tədqiqat obyektinin ak- tuallığını və problemin həllinin zəruriliyini Ģərtləndirən səbəblər- dən biri də Azərbaycan Ģairlərinin Osmanlı təzkirələri əsasında öy- rənilməsinə duyulan ehtiyacdır. Mövzunun tədqiq tarixinə gəlincə, ilk dəfə akademik H.Araslı özünün «Böyük Azərbaycan Ģairi Füzuli» adlı monoqra- fiyasında Füzuli dövrundə Azərbaycan və Azərbaycan ədəbiyyatı- nı tədqiqata cəlb edərkən XV-XVI əsrlərdə Türkiyə torpaqlarına köçmüĢ Azərbaycan Ģairlərindən bəziləri haqqında təzkirələr əsa- sında məlumat vermiĢ və onların yaradıcılığını təhlil etmiĢdir. Fil.e.d. A.Musayeva «Əlyazma kitabı və XV-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı» və «XV-XVI əsrlər Azərbaycan mühaci- rət ədəbiyyatı və Xəlili «Firqətnamə»si adlı monoqrafiyalarında XV – XVI əsrlərdə Azərbaycandan Türkiyəyə köçmüĢ Ģairlərimi- zin həyat və yaradıcılığını geniĢ Ģəkildə araĢdırmıĢdır. Tədqiqatçı kitabında haqlı olaraq yazır: «ÇağdaĢ ədəbiyyatĢünaslıqda Azər- 9 Баьыров Я. «Тющфейи-Сами» ясяринин Бакы нцсхяляри // Ялйазмалар хязинясиндя. ВЫЫЫ ъ., Бакы: 1987, с. 23. 10 Девлетшащ тезкиреси / чевир. Неъати Луьал. Истанбул: Кцлтцр Баканлыьы, 1990, 495 с. 11 Али Шир Невайи. Меъалисцн-нефайис / йайымлайан Кемал Ераслан. 1.-2. ъ. Анкара: Тцрк Дил Куруму, 2001, 460с. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 10 baycan mühacirət ədəbiyyatı deyərkən, nədənsə, daha çox XX əs- rin əvvəllərindən bəri vətəni tərk edən və əsasən Türkiyəyə gedən sənətkarların yaradıcılığı nəzərdə tutulur. Halbuki qədim və orta əsrlərdə də Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının varlığı bir reallıq- dır» 12 . Əsərin «Azərbaycandan Türkiyəyə gedən sənətkarlar və onların əlyazmaları» bölümündə ilkin qaynaqlar əsasında Arifi, Bəsiri, Bidari, Səhabi, Qasımi Təbrizi, Matəmi, Mir Qədri, Pənahi, Süruri, Xəzani, Xəlifə, Hamidi, Hafiz, Niyazi, Həbibi və ġahi kimi on altı Azərbaycan Ģairi haqqında məlumat verilmiĢ və ilkin olaraq müxtəlif əlyazma xəzinələrindəki nüsxələr əsasında Ģeirlərindən nümunələr təqdim olunmuĢdur. Prof. C.Kurnazın Türkiyəyə köçmüĢ bəzi Azərbaycan Ģairlə- rindən bəhs edən tədqiqat əsəri vardir. Kitab «Türkiye – Orta Asya edebi iliĢkileri» adlansa da, burada Orta Asya Ģairlərindən baĢqa bəzi azərbaycanlılar da xatırlanmıĢdır 13 . Nədənsə Nəsimi, Füzuli, GülĢəni və s. kimi tanınmıĢ Azərbaycan Ģairləri kitaba daxil edil- məmiĢdir. Bu monoqrafiyada isə tərəfimizdən ilk dəfə olaraq XVI - XX əsrdə qələmə alınmıĢ Osmanlı təzkirələrinə əsasən Azərbaycan Ģairləri haqqındakı məlumatlar kompleks Ģəkildə tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Tədqiqat iĢində XVI əsrdən baĢlayaraq XX əsrin əv- vəllərinə qədər yazılmıĢ Osmanlı təzkirələri bir-bir nəzərdən keçi- rilərək, azərbaycanlı müəlliflər haqqındakı məlumatlar seçilmiĢ və təhlil olunmuĢdur. Monoqrafiyada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mə- həmməd Füzuli adına Əlyazmalar Ġnstitutunda və Türkiyənin müxtəlif kitabxanalarında mühafizə olunan təzkirələrin əlyazma nüsxələrindən, təzkirələrin elmi-tənqidi mətnlərindən, təzkirələrə həsr olunmuĢ dissertasiyalardan və mövzu ilə əlaqədar müxtəlif elmi-nəzəri ədəbiyyatlardan istifadə olunmuĢdur. Monoqrafiyanın birinci fəslində Azərbaycan mühacirət ədə- biyyatı və Osmanlı təzkirəçiliyi haqqında məlumat verilmiĢ, ikinci fəsildə təzkirələrə əsasən Azərbaycan və azərbaycanlı Ģairlər haq- qındakı bio-biblioqrafik bilgilər sistemi tədqiqata cəlb olunmuĢ, üçüncü fəsildə Azərbaycan – Türkiyə ədəbi və mədəni əlaqələrin- 12 Мусайева А. ХВ-ХВЫ ясрляр Азярбайъан мцщаъирят ядябиййаты вя Хялили «Фиргятнамяси». Бакы, Елм, 2007, с. 3. 13 Курназ Ъ. Тцркийе – Орта Асйа едеби илишкилери. Анкара: Акчаь, 1999, 286 с. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|