Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məHƏMMƏd füzuli adına Əlyazmalar institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II FƏSİL OSMANLI TƏZKİRƏLƏRİNƏ GÖRƏ AZƏRBAYCAN VƏ AZƏRBAYCANLILAR
- 2.1. Osmanlı təzkirələrinə görə azərbaycanlı şairlər haqqında bio-biblioqrafik məlumatlar
Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 28 Arifi. Vəqayi-yi Sultan Bayəzid mə Səlim xan. Topqapı Sarayı Muzeyi Kitabxanasındadır. Rəvan 1540. Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 29 II FƏSİL OSMANLI TƏZKİRƏLƏRİNƏ GÖRƏ AZƏRBAYCAN VƏ AZƏRBAYCANLILAR 2.1. Osmanlı təzkirələrinə görə azərbaycanlı Ģairlər haqqında bio-biblioqrafik məlumatlar 2.2. Osmanlı təzkirələri Azərbaycanın tarixi və mədəni həyatı haqqında Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 30 Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 31 2.1. Osmanlı təzkirələrinə görə azərbaycanlı şairlər haqqında bio-biblioqrafik məlumatlar XVI əsrdən XX əsrin birinci yarısına kimi qələmə alınmıĢ Osmanlı təzkirələrinin hər birini ayrı-ayrılıqda araĢdıraraq azər- baycanlı müəlliflər haqqındakı məlumatları toplamıĢıq. Təzkirələr- də elə Azərbaycan Ģairlərinin adlarına rast gəlirik ki, onlar ilk dəfə məhz bu əsərlərdə xatırlanırlar. Yuxarıda adları sadalanan bu təzkirələrə istinadən azərbay- canlı Ģairlərin həyat və yaradıcılığı haqqında məlumatı üzə çıxar- mıĢıq. Təzkirələri tədqiqata cəlb etdikdə görürük ki, təzkirəçilər Osmanlı ölkəsinə getmiĢ azərbaycanlı Ģairləri tərifə layiq ifadələr- lə öyürlər. Osmanlı təzkirəçiləri Azərbaycan Ģairlərinin bəzilərinin hansı səbəblə Osmanlı ölkəsinə gəlmələrini açıqlamıĢlar. Osmanlı təzkirələrini Azərbaycan təzkirələri ilə müqayisə et- dikdə bir məqam da aydın olur. Belə ki, Osmanlı təzkirəçilərinin Ģairlər haqqında verdiyi məlumatlar daha geniĢdir. Bunu əsasən XVI və XIX əsr təzkirələrinə Ģamil etmək olar. Osmanlı təzkirəçilərinin Ģairlər haqqında verdiyi məlumatları bioqrafik (adı, təxəllüsü, ailə vəziyyəti, vəfat tarixi, təhsili, məslə- yi, inanc dünyası, görünüĢü) və biblioqrafik (əsərlərinin adı, sayı, tərcümə və ya orijinal olması, janrı) olaraq iki qismə ayırmaq mümkündür. Belə ki, təzkirəçilər ilk olaraq Ģairin adı, təxəllüsü və ləqəbi haqqında məlumat verirdilər. Təzkirəçilər əsərlərində Ģair haqqında məlumatı məhz onun adı, təxəllüsü və ləqəbi kimi bioqrafik bilgi ilə baĢlayırlar. Nəzər- dən keçirdiyimiz təzkirələrin əksəriyyətində əsasən Ģairlərin təxəl- lüsləri verilir. Daha sonra adı və ləqəbi yer alır. Əlbəttə bu məlu- matların dolğunluğu təzkirəçinin məlumat toplama imkanına bağlı olmuĢdur. Belə ki, bəzi Ģairlərin həm təxəllüsü, həm adı, həm də ləqəbi verilir. Bəzi tərcümeyi-hallarda bu məlumatlardan biri ol- mur. Məsələn: «Qəribi: Mir Hüseyndir» (AÇ s. 992). Və ya «Pə- nahi nəqqaĢ ġah Quludur» (KIN s. 199). «Arif: məxləsi Arif və Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 32 namı Fəthullah Çələbidir» (AÇ s.558). «Hafiz Əcəm: «Ġsmi Mə- həmməd, babası namı Adil, ləqəbi Hafizdür» (AÇ s.296). Təzkirədə Ģairin təxəllüsünü götürmə səbəbi haqqında da məlumata rast gəlmək mümkündür. Məsələn, «ġəmsi: Təriq-i təri- qətdə qələndəran-i mücərrədan minvalində dərviĢ-i yek-cəhət və bidayət-i halində abdal ü əbrarla həm-məĢrəb və həm-söhbət idi. Bu səbəblə ĠĢıq ġəmsəddin diməklə məĢhur ü məzkur idi» (L s. 331). Bəzən Ģairin ləqəbinin verilmə səbəbinə də aydınlıq gətirilir. «Qəribi: sağ əlinün səbbabə barmağı əvvəl doğumından məqtu ol- mağın rumilər «Barmaqsız Əmir» və əcəmlər «Mir Barmaqsız» dirlərdi » (AÇ 920). ġairin ad və təxəllüsündən baĢqa, atasının kimliyi və digər qohumluq əlaqələri haqqında da məlumat verilmiĢdir. Tədqiq olunan dövrdə qələmə alınan təzkirələrdə Ģairlərin vəfatının və ya vəfat tarixinin göstərilməsinə də önəm verilmiĢdir. Təzkirələrin araĢdırılması zamanı məlum olmuĢdur ki, XIX və XX əsr təzkirələrində Ģairlərin vəfat tarixləri XVI əsr təzkirələrinə nis- bətən daha çox yer almıĢdır. XVII əsr təzkirələri isə antologiya xa- rakteri daĢıdığı üçün vəfat tarixlərinə çox az təsadüf olunur. Məsə- lən: «Süruri: Sultan Səlim-i mazi zamanında fövt olub » (KIN s. 474). Və ya «Ġzzi: Ərbab-i dövlət kitabəti xizmətində min yüz beĢ- də fövt oldı» (ĠB s. 270). «Kamil Ġshaqzadə: Bin yüz qırx səkkiz sənəsində mədine-yi Əyribozda zinətəfruz-i səccade-yi hökümət ikən sicill-i ömri rəside-yi əncam olub, qəza-yi axir-cinana xiram u əzimət itmiĢlərdir» (R s. 254). Mahmud Kamal Ġnal təzkirəsində Ģairlərin vəfatına dair bil- giləri çox geniĢ Ģəkildə Ģərh edir. Məsələn, «Rəmzi: Cəmaziyəl- axir 1306-da (ġubat 1889) yaĢı səksəni mütəcaviz olduğu haldə, Nuru ġeydanın rivayətinə nəzərən, Məktəb-i Tibbiyyə xəstəxana- sında, əhibbasından mülkiyə təqaüd sandığı məzulun qələmi mü- diri Safi bəyin nəqlinə görə Yeni baxçada Qürəba xəstəxanasında vəfat edərək, Ədirnəqapısı qəbristanına və Ģair Bürhanəddin-i Bəl- Azərbaycan Ģairləri Osmanlı təzkirələrində 33 xi əfəndinin ifadəsinə nəzərən, Üsküdarda Seyyid Əhməd dərəsin- də iranilərə məxsus məzarlığa dəfn edildi (MK s. 1858)». Təzkirəçilər bəzən Ģairin soykökü, kiminlə qohum olması və s. kimi məsələlərə də diqqət yetirmiĢlər. «Nəbati: Ağçaqoyınlıdan bir kiməsnə imiĢ» (AÇ s. 446). «Saib Təbrizi: ənva-yi ülum və əs- naf-i fəzail ilə məcbul və maye-yi zatiyyəsinə əsər-i ənvar-i eĢq-i ġəms-i Təbriz qüddisə sirrihül-əziz əks-əvkən olmaqla bariqe-yi xavər-i ənfəsiylə …» (ED s. 282). «Arifi: Ana canibindən ġeyx Ġb- rahimün nəbirəsi və nəfəsi oğlı olmaqla...» (AÇ c. 558). Və ya «Niyazi: əcəm Molla Hafizin oğludur» (S s. 220). Və ya «Arifi: Baba canibindən əcəmi, ana tərəfindən Ərəbidür. Babasına DərviĢ Çələbi dirlər» (AÇ s. 558). «Məhəmməd Əmin: ġah Təhmasbün zamanında mütəsərrif-i mənsəb-i vəziri olan Mirzə bəy Sabiqinün ki, sisile-yi intisabları ġeyx Bahəddin-i Sührəverdi həzrətlərinə müntəhidür fərzənd-i səadətməndidür » (KIN s.913). ġairin doğulduğu, yaĢadığı, yetiĢdiyi ölkə və Ģəhər haqqında- kı məlumatlar da müxtəlif Ģəkildə təqdim olunur. Təzkirəçilərin əksəriyyəti bu mövzuda birbaĢa və ya dolayısı ilə, qısa və ya geniĢ məlumat vermiĢlər. Təzkirələrdə verilən coğrafi məkanın əsasını Ģairin doğulduğu və məskunlaĢdığı yerlər təĢkil edir. Bu haqda məlumatı əks etdirən ifadələr əsasən Ģair haqqında verilən məlu- matın əvvəlində gəlir. Təzkirəçilər azərbaycanlı Ģairlərin ya sadəcə Əcəmdən gəldiyini yazmaqla kifayətlənirlər, ya da konkret olaraq Ģəhərin adını qeyd edirlər. Məsələn, «Qəribi: Əsl diyar-i Əcəm- dəndür» (AÇ s. 992). Və ya «Nütqi: Hilal-i vücudı üfq-i vilayət-i ġirvandan zahir ü əyan olub» (KIN s. 1044). «Hakimi: Büldan-i Əcəm içrə Ģöhre-yi Ģəhr ü məĢhur-i dəhr olan qəsəbat-i Qəzvindən qəsəbe-yi Əbhərdəndür » (KIN s. 308). Təzkirəçilər Azərbaycan Ģairlərinin Osmanlı ölkəsinə gəlmə səbəblərinə də aydınlıq gətirmiĢlər. Bu səbəbləri araĢdırdıqda mə- lum olur ki, Ģairlər siyasi, sosial, səyahət və təhsil məqsədi ilə Os- manlı ölkəsinə gəlmiĢlər. Məsələn: «Qəribi: Sultan Səlim-i mər- hum Əcəm səfərindən müqəddəm ġah Ġsmayıl tərəfindən risalətlə gəlüb» (AÇ s. 920). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|