Ancaq sadaladığımız kitablarda verilən şeirlər, aydın məsələdir ki, Saqibin
çoxşaxəli yaradıcılığını əhatə etmir. Haşım bəy Saqibin əlyazmalarının Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda
saxlandığı haqqında məlumatı ilkin olaraq, Sona Xəyalın 2000-ci ildə nəşr edilən “Əlli
yaşlı xəzinədən əlli məqalə” adlı kitabından əldə etdik. Hal-hazırda fondda şairin 9
əlyazması mühafizə olunmaqdadır. Bu əlyazmalardan daha çox diqqət çəkəni D-240
şifrəsi altında saxlanılan, 121 vərəq həcmində olan, 21,5x33,5 sm. ölçülü dəftərdir. Bu
əlyazmanın elmi təsvirini ilk dəfə Əlyazmalar İnstitutunun əməkdaşı tədqiqatçı-alim
Sona Xəyal vermişdir. Burada mətn müxtəlif rəngli qələmlərlə nəstəliq xətti ilə
yazılmışdır. Qəzəllər ardıcıl nömrələnmişdir. Qəzəllərin arasında ara-sıra tərkibbənd,
tərcibənd, novhə, rübai kimi şeir nümunələrinə də rast gəlmək mümkündür. Şeirlərin
ümumi sayı 479-dur. Əlyazmanın ilk vərəqi bu sözlərlə başlanır: “1347-ci ildə (1929)
inşa olunan əşarlar Buzovna kəndinin sakini Haşım bəy Saqib tərəfindən”.
Diqqət çəkən əlyazmalardan biri də Fr-173 şifrəli fraqmentdir. 3 dəftər və 62
müxtəlif həcmli vərəqlərdə qəzəl, tərkibbənd və tərcibəndləri toplanmış, adi qələmlə
yazılmışdır. Vərəqlərin birində naməlum şəxs tərəfindən Saqibin ölüm tarixi qeyd
edilib. Məlumata görə, “Haşım bəy Saqib 1931-ci ildə dekabrın 16-da dəfn olunmuşdur.
Təxminən 63 yaşında”.
Digər bir nüsxə Fr-948 şifrəli əlyazmadır. Müxtəlif ölçülərdə olan əlyazma 144
vərəqdən ibarətdir. Burada şairin müxtəlif illərdə yazdığı qəzəl, qəsidə, tərkibbənd,
tərcibənd, novhə, mərsiyə, 1 məktubu və fars dilində bir sıra qeydləri mövcuddur.
Mənbələrdən biri də B-1454 şifrəsi altında mühafizə olunan əlyazmadır. Ölçüsü
17,5x22 sm., həcmi 14 vərəqdir. Nəstəliq xətti ilə qara mürəkkəblə yazılmış əlyazma
sonradan sarı rəngli dəri ilə cildlənmişdir. Bu nüsxəyə 12 bənddən ibarət olan
“Müsibəti-övladi-Fatimə (ə)” başlıqlı novhə və 5 digər novhə daxil edilmişdir.
Fr-1149 şifrəli əlyazma bir dəftər vərəqi həcmindədir. Adi qələmlə iki sütunda bir
qəzəl yazılmışdır. Fr-1192 şifrəli əlyazmada isə nəstəliq xətti ilə yazılmış bir tərkibbənd
vardır.
Səlman Mümtazın arxivindəki (fond 24) s/v 604-də 14x22 sm. ölçülü iki vərəqdə
Saqibin bir qəzəli və bir mürəbbesi mövcuddur.
D-357 şifrəsi altında saxlanılan cüngdə 221-225-ci səhifələr arasında 5 qəzəli, Fr-
108-də bir dəftər vərəqi həcmində 2 qəzəli saxlanılır.
Bunlardan başqa şəxsi evlərdə də Haşım bəy Saqibə aid əsərlər saxlanılır. Axund
Hacı Soltan Hüseynqulu oğlunun şəxsi arxivində qorunan cüng çox dəyərlidir.
Aşağısında fabrikin xüsusi möhürü vurulmuş rus kağızında yazılmış cüngün cildi
kartondan olub, üzərinə mil-mil parça çəkilmişdir. Qara mürəkkəblə yazılmış 330
səhifədən ibarətdir. 32 şairin, əsasən novhə şairlərinin mərsiyələri toplanmışdır. Son
50-60 səhifə göy rəngli mürəkkəblə yazılmışdır. Xətti şikəstə ünsürlü nəstəliqdir.
Burada Saqibin biri farsca olmaqla 22 mərsiyəsi vardır ki, bunlardan da bir çoxu
əlimizdə olan nüsxələrdə mövcuddur.
Başqa bir şəxsi arxiv mərhum Aydın Qaradağlının arxividir. Tədqiqatçı-alim, Bakı
Dövlət Universitetinin baş müəllimi, filologiya elmləri namizədi Vüqar Qaradağlı
tərəfindən bizə təqdim olunan əlyazma Aydın Qaradağlının xətti ilə kiril əlifbasında
yazılmışdır. “Hər kəs öz keyfindədir” adlanan bu şeir Rəhimağa İmamverdiyevin tərtib
11
etdiyi “Kim-kimədir” (“Boz Oğuz”, 1996) adlı kitabdakı şeirlə cüzi fərqləri vardır. Bizdə
olan Saqibin avtoqrafı ilə bu nüsxənin arasında olan böyük fərqi nəzərə alıb hər iki
variantı “Divan”a daxil etdik.
Digər bir nüsxə Hacı Mailin arxivində olan “Cünuni-əsr mənəm, keçdi növbəti-
Məcnun” rədifli qəzəldir. Kiril əlifbası ilə Hacı Mailin xətti ilə müxtəlif şairlərin şeirləri
toplanmış dəftərə yazılmışdır. Bizdə olan nüsxə ilə cüzi fərqi vardır. Həmin dəftərdə
Hacı Mail Haşım bəy Saqibə aid bir neçə beyti “laədri” (müəllifi məlum olmayan)
imzası ilə vermişdir.
Sadalanan bu əlyazmalarda şairin Azərbaycan və fars dillərində klassik
ədəbiyyatın müxtəlif janrlarında yazdığı əsərləri toplanmışdır. Burada qəzəl, qəsidə,
müxəmməs, təxmis, tərkibbənd, tərcibənd, rübai, novhə, qitə, saqinamə və sair şeir
nümunələrinə rast gəlmək mümkündür.
Əsər üzərində işlədiyimiz zaman bütün bu şeir nümunələrinin klassik divan
ədəbiyyatı üslubunda yazıldığını nəzərə alaraq Saqibin “Divan”ını tərtib etməyi qərara
aldıq. Əvvəlcə qəzəlləri əski əlifbanın qaydalarına müvafiq olaraq sıraladıq. Sonra isə
digər şeir növlərini ardıcıllıqla “Divan”a daxil etdik. Fikrimizcə, şairin özünün də nə
vaxtsa əsərlərini “Divan” halında görmək arzusu olmuşdur. Lakin keşməkeşli zəmanə
onu bu fikrini həyata keçirməyə qoymamışdır. Qəzəllərindən birində şair bir “mişkin
qələm”in gəlib bu işi görəcəyinə ümid bəslədiyini yazır:
Əş`ar cəm`in etmək içün qorxma, Saqiba,
Təşvişə düşmə zərrəcə, mişkin qələm gəlür.
Haşım bəy Saqibin poeziyası zərif duyğular poeziyasıdır, həyata, insana böyük
məhəbbətin ifadəsidir, vətənpərvər və humanist bir şairin könül nəğmələridir. Saqib
şeiri xalqın sevinci, kədəri, bir sözlə, həyatının bədii əksidir. Bu şeirlər bayatılar kimi
təsirli, nağıllar kimi əsrarəngiz, dastanlar kimi təravətlidir.
Saqibin yaradıcılığında qəzəl janrı üstünlük təşkil edir. Bu da təbiidir. Lirikanın
mühüm qolu olan bu janr vasitəsilə şair duyğu və düşüncələrini, arzu və istəklərini
oxucuya, dinləyiciyə daha tez və daha yığcam çatdırmaq imkanı tapır. Şair klassik şeir
növlərinin, xüsusən qəzəlin əleyhinə olanlara cavab olaraq yazır:
Qəzəl zəmani degül, hər yetən deyür, Saqib,
Qulaq verməgilən, dinü dil ver əş`arə.
Haşım bəy Saqibin qəzəlləri son dərəcə sadə, səmimi və anlaşıqlıdır. Təbiiliyi,
lirizmi, bədii gözəlliyi ilə qəlblərə yol tapır. Saqibin qəzəlləri dövrünün mənfi aləminin
güzgüsüdür, gözəllik və səadət haqqında şairanə duyğuların ifadəsidir.
Saqibin bədii irsində özünəməxsus yer tutan novhələri, əsasən Kərbəla faciəsinə və
bu faciənin əsas qəhrəmanı İmam Hüseynə (ə) həsr olunmuşdur. Bu novhələrdə
duyulan ah və fəğan şairin kədər və acılarıyla bərabər, eyni zamanda dövrün
haqsızlıqlarına etiraz səsidir. Ümumiyyətlə, Vətənini, millətini böyük məhəbbətlə sevən
şairin yaradıcılığı boyu kədər, hüzn onu müşayiət edir. Saqib şeirlərində olan bu
12