Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi məRKƏZİ elmi Kİtabxana

edib  təkmilləşdiyi  bir  şəraitdə  respublikamızda  kitabxana 
işinin  gələcək  üçün  inkişaf proqramma  çevrildi.  Bu  mü- 
hüm  sənəddə  kitabxana  işi  kompleks  halda  götürülüb, 
onun  Azərbaycan  elm  və  mədəniyyəti  tarixində,  xalqımı- 
zm maariflənməsində,  mədəni  və  intellektual  səviyyəsinin 
yüksəlməsində,  təhsil  və  tərbiyəsində  rolu  və  əhəmiyyəti 
geniş  şəkildə  şərh  edilib.  Həmin  sənəddə  qeyd  olunur  ki, 
müasir  Azərbaycan  cəmiyyətinin  informasiya  təminatmm 
həyata  keçirilməsində  ölkə  kitabxanalarmm  tutduğu  mü- 
hüm  yer,  mədəniyyətin  bu  sahəsində  informasiya  cəmiy- 
yətinin  tələblərinə  uyğun  olaraq,  müasir  texnologiyalann 
tətbiqini zəruri edir.
Belə  bir  zərurətin  təmin  olunması  üçün  dövlətimiz 
ciddi maliyə resurslarma,  kitabxanalarımız isə  lazımi  ilkin 
maddi-texniki bazaya malikdirlər.  Bundan başqa,  son  10 il 
ərzində  kitabxanalanmız  informasiya  cəmiyyətinin  tələb- 
lərindən  çıxış  edərək  kitabxana-informasiya  proseslərinin 
avtomatlaşdınlması,  elektron  kitabxana  və  elektron  kata- 
loqlann  yaradılması  sahəsində  müəyyən  təcrübə  də  əldə 
ediblər.  Bu nailiyyətlərin təməlində illər əvvəl başlamış iş- 
lər dayamr.
Ümummilli  lider Heydər Əliyev ölkəmizə birinci  də- 
fə rəhbərlik etdiyi  dövrdə,  ötən əsrin  70-80-ci  illərində  ki- 
tabxana işi  sahəsinə  çox diqqətlə yanaşır,  bu sahənin inki- 
şafı  üçün  bütün  lazımi  tədbirləri  görürdü  [51,  s.  23].  Hə- 
min illərdə 2-ci və 3-cü nəsil EHM-lərin tətbiqi  ilə respub- 
lika kitabxanalarmda kitabxana-biblioqrafiya proseslərinin
34  | 
C.A.Cəfərov
avtomatlaşdırılması,  biblioqrafik  yazılann  maqnit  lentlərə 
və  maqnit  disklərə  köçürülməsi  işinə  başlanmışdı.  Məhz 
bu  dövrdə  qazanılan  təcrübələr müasir  dövrümüzdə  Azər- 
baycan  kitabxanalarmda  EK  sisteminin  yaradılması  üçün 
ilkin baza rolunu oynayıb.
Ötən  əsrin  60-70-ci  illərində  ölkəmizdə  informatika 
elminin  inkişaf etməsi  kitabxanalarm  da fəaliyyətinə  müs- 
bət  təsir  göstərdi.  Çünki  kitabxanaşünaslıq  elmi  ilə  sıx 
bağlılıq təşkil edən və elektron kataloqlarm yaradılmasmm 
nəzəri  əsaslarmı  özündə  əks  etdirən  informatika  elminin 
başlıca tədqiqat obyekti  cəmiyyətin informasiyalaşdınlma- 
sı və kompyuterləşdirilməsidir.  Bu elmin nəzəri əsasını  in- 
formasiya,  alqoritm,  ehtimal  nəzəriyyələri,  riyazi  statisti- 
ka,  riyazi  məntiq,  kombinator  analiz,  formal  qrammatika 
və  s.  özünün məxsusi  bölmələrini  isə  əməliyyatlar sistemi, 
EHM  arxitekturası,  nəzəri proqramlaşdırma,  verilənlər ba- 
zası  nəzəriyyəsi  və  digərləri  təşkil  edir.  M.S.  Xəlilov  və 
A.İ.  Qurbanovun  “İnformatika”  adlı  dərsliyində  [64]  “İn- 
formatika”ya aşağıdakı tərif verilir:
“İnformatika-hesablama  texnikası  vasitəsih  infor- 
masiyanın qəbulunu,  saxlanmasını,  ötürülməsini,  avtomat- 
laşdırılmış  məntiqi  emalını  öyrənən  və  bunların  insan fə - 
aliyyətinin  müxtəlif sahələrinə  tətbiqi  ilə  məşğul  olan  tex- 
niki elmdir. ”
İnformatikanm  əsas  tərkib  hissəsi  olan  kompyuter 
texnikası  kompyuterlərin  yaranması  və  inkişaf mərhələlə- 
rini,  təsnifatmı  və  arxitekturasmı,  aparat  və  proqram  vasi-
Kitabxana-informasiya xidmətində  elektron kataloq  \  35

---

tələrini  əhatə  etdiyinə görə  informatikamn  inkişaf tarixi  də 
öz  növbəsində  kompyuter  texnikasmm  inkişaf  tarixinə 
uyğundur.  Maşmlaoxunan  biblioqrafik yazılarm  meydana 
gəlməsi  bilavastə kompyuter texnikasmm  inkişafı  ilə bağlı 
olduğundan  bu  texnikanm  inkişaf  tarixinə  qısaca  nəzər 
salmaqda fayda var.
Ə.Q.  Əliyevin  əsərində  [37]  qeyd  olunur  ki,  müasir 
kompyuterlərin  sələfı  sayılan  cəmləyici  maşmlar  ilk  dəfə 
Blez  Paskal  tərəfmdən  (Fransa)  1642-ci  ildə  hazırlamb; 
1673-cü ildə  isə  Vilhelm Leybnis  (Almaniya) hesab  əməl- 
lərini  yerinə  yetirən  mexaniki  arifmometr  yaradıb;  1830- 
cu  ildə  Çarlz  Bebic  (İngiltərə)  proqramla  işləyən  hesabla- 
ma  maşmı  (analitik  maşm)  yaratmağa  cəhd  edib.  Məhz 
Bebicin  ideyaları  sonralar  universal  kompyuterlərin  yara- 
dılmasmm  əsasmı  qoyub;  1930-cu  ildə  A.Turinq  (İngil- 
tərə)  və  E.  Post  (ABŞ)  tərəfindən  universal  kompyuter- 
lərin  yaradılmasmm  nəzəri  əsasları  inkişaf etdirilib.  Müa- 
sir  kompyuterlərin  əsas  iş  prinsipləri  XX  əsrin  40-cı  illə- 
rində  Amerika  alimləri  Con Fon Neyman,  Q.Qoldsteyn  və 
A.Beris  tərəfindən  müəyyən  edilib.  Həmin  prinsiplər 
1946-cı  ildə  ABŞ-da  ENİAK  adlı  universal  kompyuterin 
yaradılması  ilə  həyata  keçirilib  ki,  bu  da  ilk  müasir 
kompyuter  texnikasımn  yaranmasmda  səbəb  olub.  Elə 
həmin  vaxtdan  da  başlayaraq  kompyuter  texnikası  və 
texnologiyası  yüksək  sürətlə  inkişaf  etməyə  başlayıb  və 
aşağıdakı mərhələlərdən keçib:
36  | 
C.A.Cəfərov
I  nəsil  (1950-1959)  -  elektron  lampalı  kompyuterlər. 
Onlardan əsasən riyazi  məsələlərin həlli üçün istifadə  olu- 
nurdu.  Məs:  MESM,  BESM,  Strela,  M-3,  Minsk-1,  M-20 
və  s.
II nəsil  (1960-1969)  -  element  bazası  əsasən yarım- 
keçiricilərdən 
ibarət 
olan 
kompyuterlər. 
Onlarm 
funksional  imkanları  xeyli  artmışdır.  BESM-4,  Minsk-22, 
Ural-14  və  s.  Elektron  kataloqun  sələfı  sayılan  ilk 
maşmlaoxunan  maqnit  kataloq  (lent)  məhz  bu  kompterlər 
vasitəsilə yaradılıb.
III  nəsil  (1970-1985)  -  element  bazalı  mikroelektro- 
nika  və  inteqral sxemlərdən  ibarət olan  kompyuterlər.  Bu 
nəslin  əsasmı  IBM  360/370  təşkil  edirdi.  Onun  əsasmda 
SSRİ-də  “EC”  EHM-in  istehsalma  başlamlıb  və  İttifaq 
respublikalarmda,  o  cümlədən Azərbaycan kitabxanalarm- 
da  bu  kompyuterlərdən 
istifadə 
edilib. 
Bu  nəsil 
kompyuterlərin  başqa  bir  nümayəndəsi  də  kiçik  (mini) 
maşınlar 
sinfinə 
daxil 
olan 
RDR 
(ABŞ), 
VAX 
kompyuterləri  və  onlarm  SSRİ-dəki  analoqu  olan  CM- 
1/2/3/4/1420 və s.  maşmları idi.
IV  nəsil  (1981-dən sonraki dövr)  böyük və  çox  böyük 
inteqral sxem  (BİJ,  SBİS)  texnologiyası  ilə yaradılan  mik- 
ro  və  mini  kompyuterlər.  Bu  nəslin  ayrıca  sinfı  fərdi 
kompyuterlərdir (FK,  PC).  Bu kompyuterlərin  yaradılması 
kompyuter  texnikası  tarixində  və  kataloqların  elektronlaş- 
dırılması  sahəsində  inqilabi  mahiyyət  kəsb  edir.  Onlara
Kitabxana-informasiya xidmətində elektron kataloq  \
  37

---