Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi naxçivan böLMƏSİ
Yüklə 5,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
şirkətlərinin əsas prioritet istiqamətinə çevrilməsinə səbəb olmuşdur. Hu dövrdə dünyanın əsas neftçıxarma rayonu olan Şimali Azərbaycan Böyük Britaniyanın da marağını cəlb etmişdir. Həmin dövrdə ingilis kapitalı ölkəmizə fəal daxil olaraq onun neft sənayesində möhkəm yer tutmuşdur. Eyni zamanda, 1872-ci ildə Bakıda neft sənayesinə kapital axınına mane olan iltizam sistemi ləğv olunmuş və neft verən torpaqlar qruplara bölünüb, ayrı-ayrı kapital sahiblərinə uzun müddətli icarəyə verilmişdir. Bunun
nəticəsində 1873- cü ildə Bakı rayonunda cəmi 12 şirkət fəaliyyət göstərdiyi halda, əsrin sonlarında onların sayı 140-a çatmışdır. Neft verən torpaqların icarəyə verildiyi vaxt və ondan bir neçə il sonra neft sənayesində aparıcı qüvvə əsasən yerli kapital nümayəndələri idi. Tezliklə neft sənayesinə xarici kapital axını başlandı. Belə ki, 1880-cı il mayın 1-də Çar Hökumətinin Xüsusi İclasında xaricilərin Bakı rayonunun neft yataqlarının işlədilməsinə dəvət edilməsinin təşviqi ilə bağlı qəbul etdiyi qərar bu axının əsas hərəkətverici qüvvəsi olmuşdur.2 Xarici sərmayəçilərin arasında fransız və onun ardınca ingilis kapitalı mühüm yer tuturdu. Artıq 1901-ci ildə xarici sərmayə Bakı neftinin hasilatında və satışında aparıcı mövqeyə yiyələnmişdi. Belə ki, həmin ildə ingilis şirkətlərinin yataqlarında neft hasilatının ümumi həcminin 11 faizi yerləşirdi. 1903-cü ildə isə Bakı rayonunda 60 milyon rubl kapitala malik 12 ingilis cəmiyyəti mövcud idi. Bu şirkətlər arasında maliyyə idarəsi Londonda yerləşən və kapitalının ümumi məbləği 33,5 milyon rubl təşkil edən «The Slıibaeff Petroleum», «Baku Russian Company» və «Russian Petroleum Company» xüsusilə aktiv fəaliyyət göstərirdi.3 Onlar başlıca olaraq çətin maliyyə vəziyyətində olar köhnə müəssisələrin aksiyalarının əldə edilməsi yolu ilə fəaliyyətə başlayırdılar. Bundan əlavə, Bakıda fəaliyyət göstərən ingilis- holland «Royal Dutch/Shell» qrupu «Xəzər- Qara dəniz», «Mazut», «Şibavev», «Qafqaz» cəmiyyətlərinin səhmlərinin 161
xeyli hissəsinin sahibinə çevrilmişdir. 1917-ci ildə isə Bakı neft rayonunda 112,6 milyon rubl xarici səhmlər kapitalının 54,3 milyon rublu (48 faizi) ingilislərin payına düşürdü. Ümumilikdə XX əsrin əvvəllərində ingilis neft şirkətləri Azərbaycanda H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev kimi neft maqnatlarının timsalında yerli neft kompaniyaları ilə, eləcə də xarici investorlardan Nobel Qardaşları Neft Şirkəti, Rokfeller sindikatı, Rotşildlərlə rəqabət aparırdı. Bunun göstəricisidir ki, 1914-cü il üçün Rusiyanın neft hasilatı başlıca olaraq üç şirkət - “Neft” (Oil) (28%), “Şell” (20%), “Nobel Qardaşları” (14%) arasında bölünmüşdür. Bu şirkətlər həmin dövr üçün dünya neft istehsalının 62 faizini hasil edirdi.4 Rusiya neft sənayesində “Şell” şirkətinin başlıca rəqibi Nobel Qardaşları idisə, dünya miqyasında əsas rəqib ABŞ- m ’’Standart Oil” sindikatı idi. Bakı neft yataqlarının ilk ingilis alıcısı məşhur neft taciri Alfred Stüart olmuşdur, iri neft ticarəti şirkəti olan “Alfred Stüart və Ko” şirkətinə rəhbərlik edən və böyük kommersiya əlaqələri olan bu şəxs 1896-cı ildə Bakı neft sənayeçisi Çaturovun neft quyularını almışdır. A.Stüart həmin neft quyularının əsasında, eləcə də Qalisiya və Rumıniyada daha əvvəl əldə edilən neft torpaqları sayəsində 1896-cı ilin iyulunda ümumi kapitalı 1 mln. funt sterlinq olan “Avropa neft kompaniyası”nm əsasını qoymuşdur.5 XIX əsrin sonlarında zəifləyən Çar Rus imperiyası digər müstəmləkəçi imperiyaların iri neft şirkətləri üçün əsl mübarizə meydanına çevrilir. Belə ki, rus neft ticarətinin ələ keçirilməsi uğrunda mübarİ 2 ;ədə bir sıra ingilis şirkətləri liderliyi ələ alırlar. “Semyuel and Со” adlı ingilis şirkəti Rotşildlərlə saziş imzalayaraq rus neftinin ticarəti ilə məşğul olmaq barədə razılığa gəlir. Həmin sazişə əsasən Markus Semyuelin rəhbərlik etdiyi “Semyuel and Со” şirkəti Rotşildlərin neftinin satışı üzrə inhisarçı hüquqları əldə edir. 1890-cı ildə Markus Semyuel Bakıya səfər etmişdir. O, buradan tanker vasitəsilə Cənub-Şərqi Asiyaya neftin 162
daşınması haqqında razılığa gəlmişdir. Buradakı fəaliyyəti ilə bağlı M.Semyuel 1897-ci ildə “Şeir’ şirkətinin əsasını qoymuşdur. Artıq XX əsrin əvvəllərində dünya neft sənayesinin aparıcı fiqurlarından birinə çevrilən “ŞeH” dünya miqyasında əsas rəqibi ABŞ-ııı “Standart Oil” sindikatı ilə rəqabətdə öz qüvvələrini birləşdirmək məqsədilə 1907-ci ildə “Royal Dutch Shell"’ transmilli korporasiyasını yaratmışdır. Bakı
bu transmilli şirkətin fəaliyyət göstərdiyi əsas
regionlardan biri idi. Belə ki, 1912-ci il üçün “Royal Dutch ShelP’-in bütün dünya bazarları üzrə istehsal etdiyi neftin 1/3 hissəsi Bala və onun ətrafının payına düşürdü. 1914-cü ildə isə korporasiyaya daxil olası neft şirkətləri Bakı neft yataqlarından 57 milyon pud neft çıxarmışdır ki, bu da həmin il üçün Rusiya neft hasilatının 1/5-ni təşkil edirdi.6 Hazırda da Xəzər regionunda, xüsusilə Qazaxıstan və Azərbaycanda iri layihələrin iştirakçısı olan bu şirkət 1917-c.i ilə qədər Azərbaycanda fəaliyyət göstərmişdir. Sovet imperiyası dağıldıqdan -sonra isə Birləşmiş Krallıq 1991-ci il dekabrın 31-də Azərbaycanın müstəqilliyini tanımış, 1992-ci il martın 11-də isə ölkələrimiz arasında diplomatik əlaqələr qurulmuşdur. Böyük Britaniya Azərbaycan neftinə maraq göstərmiş ilk Qərb ölkələrindəndir. Hələ 1989-cu ilin mayında Şotlandiyanın Remko şirkətinin Prezidenti Stiv Remp Bakıya səfər etmişdir. 1990-cı ildə “Remko” şirkəti Xəzər dənizindəki “Günəşli” yatağının öyrənilməsinə başlamışdır. 1992-ci ildə “Remko” və Amerikanın “ Penzoyl” şirkətləri arasında danışıqlar başlanmış və oktyabrın 1 -də iki şirkət ilə layihənin başa çatdırılması üzrə saziş bağlanmışdır. Ölkələrimiz arasında ikitərəfli münasibətlərin inkişafı üçün Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab Heydər Əliyevin 1994-cü il fevralın 22-25-də Böyük Britaniyaya ilk rəsmi səfəri mühüm əhəmiyyət daşıyır. Belə ki, məhz bu səfər zamanı imzalanan bir sıra müqavilələr əsasında müxtəlif sahələr üzrə əməkdaşlığın hüquqi bazası qoyulmuşdur. 163
Yüklə 5,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|