TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
olan sinkretik kökl
ərin sonradan azalmasına fonosemantik
v
ə morfonoloji proseslər mühüm təsir göstərmişdir. Deri-
vatların yaranma imkanlarının genişliyi isə bu prosesi daha
da sür
ətləndirmişdir.
Kök morfeml
ərin strukturunun hərtərəfli linqvistik
t
əhlili üçün, ilk növbədə, həmin morfemlərin arxetipləri
b
ərpa edilməli, sinkretik və sinkretik olmayan köklərin
nisb
əti müəyyənləşdirilməli, nəinki türk dillərinin, həmçi-
nin bu dill
ərlə uzun müddət təmasda olan dillərin analoji
materiallarından da istifadə edilməklə ilkin formaların qə-
dim izl
əri axtarılmalıdır. Eyni zamanda fonetik qanunlar
əsasında mümkün səs əvəzlənmələri, səs keçidləri aşkarlan-
malı, morfoloji və fonosemantik inkişaf qanunauyğunluq-
ları açıqlanmalıdır. Qədim söz köklərinin bəziləri arxaik-
l
əşmiş, bəziləri asemantikləşmiş, bəziləri isə heç bir dəyi-
şiklik olmadan müasir türk dillərində mühafizə edilmişdir.
Altay dil ail
əsinə daxil olan türk dillərinin müxtəlif qrupları
arasında səciyyəvi fonetik, leksik, morfoloji xüsusiyyətlərin
yaran
ması onların fərdi inkişafı ilə bağlıdır.
Çağdaş türk dillərinə aid mövcud etimoloji lüğətlərdə
daha çox t
ədqiq edilən sözün variantları verilir və çox
zaman son fikir bildirilmir. Xüsusil
ə qısa etimoloji sözlük-
l
ərdə bu hal müşahidə edilir. Hər bir etimoloji araşdırmada
sözün ilkin fon
etik forması bərpa olunmalıdır, çünki ilk fo-
netik biçimin b
ərpası qədim söz kökünün morfonoloji inki-
şafının istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsinə imkan verir.
Halbuki türk dill
ərinə aid müxtəlif etimoloji sözlüklərdə,
əsasən, ayrı-ayrı dilçilərin görüşləri, baxışları təqdim edilir,
n
əticədə, etimoloji araşdırmanın məqsədi bəlli olmur.
47
BABA MƏHƏRRƏMLİ
Etimoloji araşdırmada analogiya prinsipi, məna ya-
xınlığı, söz yuvası meyarı, mümkün səs keçidləri önəmli
amill
ərdir. Son dövrlərə qədər bir çox türk dilinə aid eti-
moloji sözlükl
ər tərtib edilsə də, hələ də bu sahədə bəzi
probleml
ər öz həllini tapmamışdır. Türk dillərinin etimo-
logiyası ilə bağlı problemlər, əsasən, aşağıdakılardır:
1) Əksər türk dillərinin etimoloji sözlüyü hazırlanma-
mışdır, halbuki buna böyük ehtiyac vardır. Məsələn, indiyə
q
ədər Azərbaycan dilinin etimoloji lüğətinin hazırlanması yo-
lunda s
əylər göstərilsə də, hələ də bu iş başa çatdırılmamışdır.
2) Türk dill
ərinə aid bəzi etimoloji lüğətlər çox bəsit,
s
əthi hazırlanmış, bir çox halda etimoloji prinsiplər gözlə-
nilm
əmişdir.
3)
Etimoloji lüğətlərdə türk mənşəli hesab edilən
sözl
ərin bir qismi ulu dildən qaynaqlanan köklər kimi şərh
edilm
əlidir.
4) Etimoloji lüğətlərdə mənşəyi türk dilləri ilə açıq-
aydın bağlı olan sözlərin kökünü qeyri-türk dilləri ilə bağ-
lamaq c
əhdlərinə rast gəlinir ki, bu da yolverilməzdir.
5) Türk dill
ərinə aid etimoloji araşdırmalarda məhdud
c
əhətlərdən biri odur ki, aparılan tədqiqatlarda qohum ol-
mayan dill
ərin materialları müqayisəyə cəlb edilmir. Hal-
buki arxetipl
ərin bərpasında müxtəlifsistemli dillərdəki lek-
sik paralell
ər, analoji faktlar böyük rol oynayır. Bir sözlə,
müasir dövrd
əki etimoloji araşdırmaların əhatəsi daha geniş
olma
lı, tipoloji müqayisələrə üstünlük verilməlidir.
Etimoloji t
ədqiqatlar zamanı leksik paralellikləri, se-
mantik uy
ğunluqları, sözün quruluş modellərini nəzərə
almaq, dili t
ədqiq edilən xalqın hansı xalqlarla təmasda ol-
duğunu, etnolinqvistik xüsusiyyətlərini, etnopsixologiyasını
48
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI
bilm
ək lazımdır. T.A.Bertaqayev ilkin söz formalarının
b
ərpasında folklor, mifoloji, etnoqrafik faktların xüsusi
ön
əm daşıdığını qeyd edir (122, 90).
İndiyə qədər qazax və qırğız dillərinin qısa etimoloji
l
üğəti, tuva dilinin, türk dili ilə çuvaş dilinin bir neçə eti-
moloji lüğəti, tatar dilinin isə tarixi-etimoloji lüğəti hazır-
lan
mışdır. Bu etimoloji lüğətlərdə bəzi qüsurlar müşahidə
edilir. H.Erenin mü
əllifi olduğu “Türk dilinin etimoloji lü-
ğəti”ndə ən çox rast gəldiyimiz kökenini bilmiyoruz (“mən-
şəyini bilmirik”) ifadəsidir (TDES, 100, 101, 172). Halbuki
eti
moloji lüğətdə sözün mənşəyi ətraflı izah edilməli, ilkin
m
əna və ilkin forma bərpa olunmalıdır. Bu lüğətdə bir çox
söz kökl
əri hind-Avropa dilləri ilə əlaqələndirilir. Həmin
lü
ğətdə alınma sözlər daha çox yer almışdır. Müqayisə
üçün göst
ərək ki, J.Pokornunun 1959-cu ildə tərtib etdiyi
hind-Avropa dill
ərinə aid etimoloji lüğətdə (PİEED, 4-
3429) t
ədqiq edilən sözün ilkin formaları mümkün səs ke-
çidl
ərinə əsasən rekonstruksiya edilmişdir. Həmin lüğətin
mük
əmməlliyi ondadır ki, orada hind-Avropa dillərinin kök
sözl
əri, onların inkişaf istiqamətləri, ilkin semantikaları
haq
qında tam təsəvvür yaranır. M.Fasmerin rus dilinə aid
eti
moloji lüğətində verilən sözün hansı dildən gəldiyi, mən-
şəyi açıqlanır (ЭСРЯ, I, 55-557; II, 5-671). Türk dillərinə
aid etimoloji lü
ğətlərdə məhz bu cəhətlər çatışmır. Bəzi
etimoloji araşdırmalarda türk dilləri ilə paralellik təşkil
ed
ən monqol mənşəli ikihecalı sözlərin daha qədimliyi haq-
qında irəli sürülən iddialar reallığı əks etdirmir, çünki bu
dill
ər eyni kökdən yaranıb. Altayşünaslıqda bir çox tədqi-
qatçılar sözün tarixi ilə etimologiyasını fərqləndirə bilmir-
l
ər (122, 92). Rusiyada Sovetlər Birliyi dönəmində əvvəlcə
49
Dostları ilə paylaş: |