Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ tox.– toxar dili tunq.-manc. – tunqus-mancur dill əri tuv. – tuva dili türk. – müasir türk dili türk.dil. – türk dill əri türkm. – türkm ən dili ub. – ubıx dili udm. – udmurt dili ur. – urum dili Ural. – Ural dill əri urar. – urartu dili uyğ. – uyğur dili vax. – vaxanq dili yak. – yakut dili yap. – yapon dili yun. – yunan dili 18 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI Sinxroniya donmuş diaxroniyadır O.N.Trubaçev GİRİŞ Dilin tarixi, ilk növb ədə, sözün tarixi ilə bağlıdır. Sö- zün kökü, m ənşəyi, söz köklərində morfonoloji, semantik d əyişmələr mövzusu hər zaman dünya dilçiliyinin əsas təd- qiqat obyektl ərindən biri olmuşdur. Hind-Avropa dilçiliyind ə F.Bopp (301), Y.Qrimm (302), A. Şleyxer (305), A.Meye (214; 215), E.Benvenist (119; 120), Y.Kuriloviç (187), L.Q.Qertsenberq (140), rus dilçiliyind ə E.A.Makayev (194; 195; 196), O.N.Trubaçev (272; 273), V.A.Vinoqradov (132), V.N.Toporov (271), V.V.İvanov (159), N.D.Andreyev (99; 100), İ.M.Tronski (272), sami dilçiliyind ə S.S.Mayzel (193) kök sözlərin öy- r ənilməsi istiqamətindəki araşdırmalarında mühüm elmi n əticələr əldə etmişlər. 1878-ci ild ə F.de Sössür tərəfindən pradil fonoloji sis- temind ə konsonant reflekslərinin öyrənilməsi ilə larinqal n əzəriyyənin əsası qoyuldu (176, 37). F.de Sössür tərəfindən yaradılan larinqal nəzəriyyə hind-Avropa dilçiliyində kök sözl ərin öyrənilməsi sahəsində böyük bir dönüş yaratdı. Bu n əzəriyyə XX əsrin ortalarında hind-Avropa dillərinin kök morfeml ərinin strukturu, ilkin söz yaradıcılığı məsələlərinə yeni ba xışların yaranmasına səbəb oldu (119, 5). Hind-Av- ropa dilçiliyind ə söz kökü nəzəriyyəsinin baniləri Y.Kurilo- viç v ə E.Benvenistdir. Y.Kuriloviç və E.Benvenist eyni 19 BABA MƏHƏRRƏMLİ vaxtda bu n əticəyə gəlmişlər ki, ayrı-ayrı hind-Avropa dillə- rini müqayis ə etdikdə məlum olur ki, hind-Avropa söz kök- l ərinin ilkin formaları sadə və dəyişkən söz strukturlarından yaranıb (99, 4). Y.Kuriloviç - E.Benvenist nəzəriyyəsinə gö- r ə, qədim hind-Avropa söz kökləri üç səsli – samit+sait+ samit qurulu şunda olmuşdur (118, 21, 23). Hind-Avropa dilçiliyind ə ilkin köklər təkhecalı (mo- nosillabik) he sab edilir. Doğrudur, bu fikrin əksinə çıxış ed ən alimlər də var. Məsələn, H.Hirtə görə, ilkin köklər iki- hecalı idi. E.Benvenist isə yazır ki, ikihecalı köklərdə artıq suffiksl əşmə (şəkilçiləşmə) getmişdir (119, 202). F.Boppun söz kökü n əzəriyyəsinə görə, hind-Avropa dillərində sözlər ilk d əfə təkhecalı köklərdən yaranmışdır (9, 25). İ.M.Tron- skinin fikrinc ə, müqayisəli-tarixi metod sözün ancaq arxe- tipini mü əyyənləşdirməyə kömək edir. Daha dərin qatlara enm ək üçün digər metoddan – sistemli rekonstruksiyadan istifad ə etmək lazımdır ki, onun da örnəkləri qeyri-dil mate- rialla rından seçilməlidir. Məsələn, tarixəqədərki etnoqra- fiyadan b əhrələnmək olar (272, 5). Hind-Avropa dilçiliyi ilə türkologiyada kök morfeml ər probleminin araşdırılmasında h əm ümumi, həm də fərdi cəhətlər mövcuddur. Nəzəri m əsələlərdə hind-Avropa dilçiləri daha çox elmi nəticələr əldə etmişlər. Hind-Avropa dilçiliyində ilkin söz kökləri ilə bağlı sistemli qanunauyğunluqlar müəyyənləşdirilmişdir. Alta yşünaslıqda G.J.Ramstedt (239), V.L.Kotviç (185), N.A.Sıromyatnikov (260; 261), M.A.Xabiçev (278; 279), V .İ.Sintsius (282; 282) və T.A.Bertaqayevin (121; 122; 123) araşdırmalarında kök morfemlər mövzusu mühüm yer tutur. V.L.Kotviç Altay dill ərində kök morfemlərin CV (samit+ sait) v ə CVC (samit+sait+samit) formalarını aparıcı, əsas tip 20 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI hesab et mişdir (185, 33). N.A.Sıromyatnikov qədim və mü- asir yapon dill ərindəki köklərlə Altay, malay, hind-Avropa, fin-uqor, nivx, kxmer dill ərindəki qohum söz köklərini mü- qayis ə edərək bu nəticəyə gəlir ki, onlardakı səslənmə və m əna yaxınlığı sözyaratmanın unikal bir metodu olan kök defor masiyasının mövcudluğunu üzə çıxarır (261, 122). T.A.Bertaqayev qeyd edir ki, rekonstruksiya aparark ən söz kökl ərində fonomorfoloji və semantik uyğunluqdan başqa, Altay dill ərində reduksiya və spontan əvəzlənməni, kök strukturdan uzaq laşmış variantları, fuziallaşmış ölü mor- feml əri də nəzərə almaq lazımdır (122, 90). Türk dill ərinin kök sözləri haqqında ilkin məlumatlar XI əsrdə M.Kaşğarinin “Divanü lüğət-it-türk” əsərində ve- rilmişdir. M.Kaşğari qədim türk sözlərinin müxtəlif türk tayfaları arasında fərqli şəkildə və diferensial mənada işlən- diyini göst ərmişdir (DLTT, IV, 777). Türk dillərində kök morfeml ərin öyrənilməsinin tarixi isə XIX əsrin sonlarında A.Vamberinin v ə V.V.Radlovun tədqiqatları ilə başlayır. 1878-ci ild ə A.Vamberi türk dillərinə aid ilk etimoloji lüğət yazmışdır. O, həmin lüğətin ön söz hissəsində türk dil- l ərində nitq hissələrinin mənşəyi məsələsinə də toxunmuş- dur (EWTTS, VII-XXIV). V.V.Radlov 1906- cı ildə yazdığı “Türk dill ərinin morfologiyasının təsviri haqqında bəzi mü- lahiz ələr” məqaləsində türk söz köklərinin ilkin strukturu il ə bağlı öz mülahizələrini bildirmişdir. O, həmin məqalədə qeyd edir ki, türk dill ərində bəzi təkhecalı sözlər var ki, on- lara ilkin kök kimi baxmaq olmaz (180, 11-12). Türkologiyada B.M.Yunus əliyev (295), A.A.Zayonç- kovski (156), N.A.Baskakov (110; 113; 115), A.N.Kono- nov (178; 179), E.V.Sevortyan (246; 247; 248; 249; 250), 21 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|