Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ A.T.Kaydarov (168; 171; 172), K.M.Musayev (220; 221), A.M.Şerbak (288; 289; 290; 291), E.Z.Kajibəyov (164; 165; 166; 167), J.A.Mankeyeva (1990; 1991), A.A.Yulda- şev (294), İ.V.Kormuşin (180; 182), N.Z.Hacıyeva (135; 136; 137), L.S.Levitskaya (190), X.Q.Niqmatov (229), B.O.Oruzbayeva (231) v ə A.S.Kızlasov (303) kök sözlər problemi il ə bağlı sistemli araşdırmalar aparmışlar. B.M.Yunus əliyevin “Qırğız leksikologiyası” (kök söz- l ərin inkişafı) əsəri türk dillərinin kök morfemlərinə həsr edilmiş ilk fundamental tədqiqat işlərindən biridir. B.M.Yu- nus əliyev qırğız dilinin materialları əsasında söz köklərinin fonetik, morfoloji inkişaf istiqamətlərindən bəhs etmişdir. Mü əllif kök morfemlərin leksik-semantik inkişafını öyrə- n ərkən onların omonimləşməsi məsələsinə xüsusi önəm ver- miş, ölü söz köklərini üzə çıxarmışdır (295, 50-51). A.T.Kaydarov “Qazax dilind ə təkhecalı kök və əsas- ların strukturu” adlı əsərində bu qənaətə gəlmişdir ki, qazax dilind ə kök morfemlərin bir qismi “ölü” köklər şəklində qal mış, digər bir qismi isə öz formasını qoruyub saxlaya bil mişdir. Onun fikrincə, qazax dilində kök morfemlərin 6 tipi mövcuddur: V, CV, VC, VCC, CVC, CVCC. Mü əllifin hesablama larına görə, qazax dilində kök sözlərin quruluş modeli ən çox CVC tipində özünü göstərir. A.T.Kaydarov bildirir ki, türk dill ərində elə köklər var ki, həmin köklərin onlarla fonetik va riantı mövcuddur. Ancaq elə köklər də var ki, yalnız bir fonetik formada işlənir (171, 70). J.A.Mankeyeva “Qazax dilind ə feil əsaslı ilkin köklərin rekonstruk siyası” adlı əsərində 1000-ə qədər feil kökünün arxetipini b ərpa etmiş, 300-ə qədər “ölü” feil kökü müəy- y ənləşdirmişdir. J.A.Mankeyeva qazax dilinin kök mor- 22 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI feml ərinin söz yaradıcılığı prosesindəki rolundan da bəhs edir. O qeyd edir ki, ölü kökl ər üçün variativlik xarakterik haldır. Kökün müxtəlif fonetik variantlarının müqayisəsi asemantikl əşmə prosesinin öyrənilməsinə kömək edir. J.A.Mankeyeva 35- ə yaxın kök modeli əsasında aşkar et- mişdir ki, qazax dilində 1000-ə qədər ikihecalı leksem tarixi- etimoloji baxımdan düzəltmədir (209, 116). M.X.Axtya mov çağdaş başqırd dilində 749 təkhecalı kö kün işləndiyini qeyd edir. Onun apardığı statistika gös- t ərir ki, başqırd dilində təkhecalı köklər aşağıdakı quru- luşda və saydadır: CVC - 75%, VC-15, 6%, CVCC - 6, 3%, CV - 1, 6%, VCC - 1, 2%, V - 0, 3%. Bu statistikaya əsas- lanan mü əllif başqırd dilində VC və CVC heca tiplərinin dominant lıq təşkil etdiyini bildirir. Türkoloq ehtimal edir ki, türk dill əri üçün ilkin köklər CVC və VC quruluşundadır (105, 78-81). A.S.Kızlasov xakas dilində 618 təkhecalı kökün mövcudluğunu göstərir. Tədqiqatçı həmin köklər arasında CVC quruluşlu köklərin üstünlük təşkli etdiyini bildirir (303). A.A.Yulda şev müasir başqırd dilində 200-ə q ədər feil kökünün təkhecalı işləndiyini qeyd edir. O, h əmin feil köklərinin əsas hissəsinin qapalı, yalnız cüzi his- s əsinin açıq hecalı olduğunu bildirir. A.A.Yuldaşev başqırd dilind ə kök sözlərə aşağıdakı nümunələr verir: CVC formalı kök feill ər: hat- “satmaq”, yıy- “yığmaq”, bıs- “kəsmək”, bül- “bölm ək”, höy- “sevmək”, töş- “yıxılmaq”. CVCC tipli feill ər: tart- “çəkmək”, yırt- “deşmək”, kayt- “geri dön- m ək”, VCC tipli feillər: art- “artmaq”, əyt- “demək”. Mü əllif qeyd edir ki, VC tipi başqırd dilində azdır: ör- “hür- m ək, əsmək”, ot- “udmaq”, im- “əmmək”, or- “vurmaq”, es- “içm ək”. Türkoloqun fikrincə, başqırd dilindəki kayt- 23 BABA MƏHƏRRƏMLİ “qa yıtmaq”, əyt- “demək”, yırt- “yırtmaq”, hın- “sınmaq” tipli t əkhecalı köklər tarixən düzəltmədir (294, 195). Türkologiyada ilkin söz kökl ərinin strukturu, mən- şəyi, fonologiyası mövzusu ən çox N.A.Baskakovun araş- dırmalarında öz əksini tapmışdır. Bir sıra əsərlərində bu problem ə toxunan N.A.Baskakovun söz kökü haqqındakı n əzəriyyəsi məhdud cəhətləri ilə diqqəti cəlb edir. Onun söz kökü n əzəriyyəsi türk dilləri üçün ilkin söz strukturu- nun yalnız CVC (samit+sait+samit) formasından ibarət ol- ması müddəasına əsaslanır. Bu fərziyyəyə görə o əksər tür- koloqlar t ərəfindən tənqidə məruz qalmışdır. Alim ilk d əfə “Noqay dili və dialektləri” əsərində sa- mit+sait+samit quru luşlu kökləri daha qədim hesab edərək, onları nüvə-kök adlandırır. N.A.Baskakov qeyd edir ki, noqay dili üçün xarakterik olan t əkhecalı köklərdir, onlar da bütün türk dill əri ilə müştərəklik təşkil edir (107, 42-51). N.A.Baskakov “Qaraqalpaq dili” əsərində də həmin ideyanı davam etdirir. O, qaraqalpaq dilinin kök sözl ərini iki qrupa ayırır: 1) Birinci yaranan, yəni ilkin köklər, məsələn: at, kol, al-, sal- ; 2) İkinci yaranan, yəni tarixən düzəltmə kökl ər: ay+t- “demək”, kar+ın “qarın”, or+un “yer”. N.A.Baskakov qaraqalpaq dilind ə ilkin kök morfemlərə aşağıdakı söz formalarını aid edir: C+V+C (samit+sait+ samit): tas, kel-; V+C (sait+samit): at, al-; C+V (samit+ sait): je-, de-; -V- (sait): e- “olmaq”. Türkoloqun fikrinc ə, onların arasında birinci yaranan C+V+C heca tipidir, çünki bu heca tipi ən qədim kök strukturunu özündə ehtiva edir, dig ər üç heca tipi isə sonralar yaranmışdır. N.A.Baskako- vun q ənaətinə görə, çağdaş qaraqalpaq dilindəki V+C he- calı sözlər məhz (C)+V+C formalı köklərdən ilkin samitin 24 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|