Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI reduk siyası nəticəsində formalaşmışdır. Məsələn, qaraqal- paq dilind ə bol- “olmaq”, oğuz qrupu türk dillərində ol-. Alimin ehtima lına görə, bu tipli köklər anlautda h, y, v sa- mitl ərinin düşməsi nəticəsində yaranmış, C+V tipli köklər- d ə isə axırıncı samit düşmüşdür: C+V+(C). Müəllif qeyd edir ki, CV kök forma sı həm qaraqalpaq, həm də digər türk dill ərində çox az müşahidə edilir. Qaraqalpaq dilində bu for malı ancaq iki söz var: ce- (“ye-”), de-. N.A.Baskakovun fikrinc ə, həmin köklərin sonunda tarixən y samiti olmuşdur. O, ir əli sürdüyü fikri əsaslandırmaq üçün qaraqalpaq di- lind əki faktlardan istifadə etmiş, digər türk dillərində olan b əzi CV formalı köklərin məhz qaraqalpaq dilində CVC formasında qorunduğunu göstərmişdir. Türkoloqun iddiası- na gör ə, V (sait) heca forması da tarixən (C)+V+(C) kök for masından ilkin və sonuncu samitin düşməsi nəticəsində yaran mışdır (109, 100). N.A.Baskakov son rakı tədqiqat əsərlərində də həmin f ərziyyəni davam etdirmişdir. O, “Türk dillərinin tarixi-ti- poloji morfo logiyası” (113, 141-187), “Türk dillərinin tari- xi-tipoloji fonolo giyası” (115, 20-61) əsərlərində bu proble- min şərhinə geniş yer vermiş, CVC heca tipini ilkin türk söz kökü mo deli kimi şərh etmişdir. Lakin N.A.Baskakovun h əmin ideyası türkoloqların əksəriyyəti tərəfindən dəstək- l ənməmişdir. O, əski türk abidələrində CVC quruluşlu heca strukturu nun daha çox işlənməsinə görə həmin heca tipini ən qədim türk söz kökü modeli hesab edirdi. Yəni türkoloq bu m əsələdə daha çox statistikaya əsaslanırdı. N.A.Baska- kovun h əmin ideyası türk dillərinin yazılı mənbələrində öz t əsdiqini tapmır, çünki yazılı qaynaqlarda təkhecalı söz mo- dell əri fərqli formalarda müşahidə edilir. 25 BABA MƏHƏRRƏMLİ E.Z.Kajib əyovun tədqiqatları türk dillərindəki sin- kretik kökl ərin etimoloji analizinə həsr edilmişdir. E.Z.Ka- jib əyov sinkretik köklərin kompleks təhlilini aparmış, bu tipli kökl ərin etimoloji şərhini vermişdir. Türkoloq yazır ki, türk dill ərinin qrammatikasında ən vacib problemlərdən bi- ri kökün strukturu m əsələsidir. E.Z.Kajibəyov bu nəticəyə g əlir ki, türk dillərində söz kökünün çoxfunksionallığı ha- dis əsi pratürk dövrünün şəkilçiləşməyə qədər mərhələdəki sö z yaradıcılığı refleksidir (165, 95, 243). Türkologiyada söz kökl əri ilə bağlı aparılan tədqiqatla- rın məhdud cəhəti odur ki, bu araşdırmalar çox vaxt türk dil- l əri arealından kənara çıxmamışdır. Bəzi hallarda isə türk söz kökl əri yalnız Altay dilləri arealında müqayisə olunmuş- dur. Bunun əsas səbəbi etimoloji tədqiqatların müqayisəli-ta- rixi metodun prinsipl ərinə uyğun aparılması idi, çünki müqa- yis əli-tarixi metod etimoloji şərhlərin geniş miqyasda aparıl- masına imkan vermirdi. Halbuki müasir elmi yanaşmalar t əsdiq edir ki, dünya dillərindəki söz köklərinin etimoloji t əhlili müqayisəli-tarixi metodun sərhədini aşmalıdır. Az ərbaycan dilinin kompleks etimoloji lüğəti yazıl- masa da, dilçiliyimizd ə etimoloji araşdırmalar kifayət qə- d ərdir. Q.Bağırov (14), H.Mirzəyev (55; 56), A.Axundov (10), Y.M əmmədov (51; 52), S.Əlizadə (22; 23; 24), A.M əmmədov (50), V.Aslanov (11; 12), T.Hacıyev (26; 27; 134 ), Q.Kazımov (38; 39; 40; 42), B.Xəlilov (32; 33; 36 ), B.B.Əhmədov (20), S.Cəfərov (17; 145), Ə.Tanrıverdi (72), F.C əlilov (19), M.Yusifov (77; 78), Ə.Rəcəbli (61; 273), V.Zahi doğlu (79) və Ə.Tahirzadənin (263) tədqiqat- larında kök sözlərin etimoloji təhlili, ilkin söz yaradıcılığı m əsələlərinə kifayət qədər geniş yer verilmişdir. Azərbay- 26 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI can dilçiliyind ə etimoloji təhlillərdə, əsasən, daxili rekons- truksiya metodu t ətbiq edilmişdir. Q.Bağırovun araşdırmalarında təkhecalı və ikihecalı, mür əkkəb və tərkibi feil kökləri etimoloji təhlilə cəlb edil- mişdir (14, 22-156). Q.Bağırov bu nəticəyə gəlir ki, feil- l ərin leksik inkişafında əsas özül təkhecalı feil kökləridir. T ədqiqatçı təkhecalı feilləri yazılı abidələrdəki və müasir dild əki faktlar əsasında beş qrupa ayırır: sait+samit, samit +sait+samit, samit+sait+samit+samit, sait+samit+samit, samit+sait (14, 28). Ancaq n ədənsə, Q.Bağırov tək sait (V) quru luşlu kökləri nəzərdən qaçırmışdır. Y.Məmmədovun t ədqiqatlarında Azərbaycan dilində işlənən asemantik kök- l ərin inkişafı, yaranma səbəbləri haqqında geniş məlumat verilmişdir. Y.Məmmədov asemantikləşmənin daha çox feil kökl ərində baş verdiyini təsbit etmişdir (51, 60). O yazır ki, qədim ikihecalı sözlərin sıxılma nəticəsində təkhe- calıya keçməsi faktını inkar etmək olmaz. Lakin bunlar, əv- v əla, təkhecalılığın ikihecalıya keçməsinə nisbətən sonra meydana g əlmişdir və şivələrdə özünü göstərir. İkincisi, əsasən, danışıq dilində və şivələrdə müşahidə olunur (52, 9). T.Hacıyev Azərbaycan dilinin yazıyaqədərki dövrünü şərh edərkən söz köklərinin morfoloji inkişafından bəhs et- miş, bəzi sözlərin etimoloji təhlilini vermiş, Azərbaycan dili il ə şumer dilindəki leksik və fonetik uyğunluqları mü- qayis ə etmişdir (26, 16-28; 27, 25-34). Vaxtil ə A.Axundovun rəhbərliyi altında “Azərbaycan dilinin tarixi-etimoloji lü ğəti”nin yaradılması istiqamətində ciddi işlər aparılmışdır. Akademik “Azərbaycan dilinin tari- xi-etimo loji lüğətinə dair materiallar” adlı məqaləsində bir 27 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|