Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu
Yüklə 2,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
BABA MƏHƏRRƏMLİ sıra sözlərin etimoloji izahını vermiş, etimoloji lüğətin t ərtibi prinsiplərini müəyyənləşdirmişdir (10, 424-480). Az ərbaycan dilçiliyində söz köklərinin rekonstruksi- yası məsələləri ən çox V.Aslanovun tədqiqatlarında şərh olunmuşdur. Alim Azərbaycan dilinin bir sıra söz kök- l ərinin praformalarını bərpa etmişdir. V.Aslanov bu istiqa- m ətdə aşağıdakı prinsipləri müəyyənləşdirmişdir: 1) Əgər bu v ə ya digər sözün omonim və ya sinonimi varsa, həmin sözün analogiyalar əsasında arxetipini bərpa etmək müm- kündür; 2) Kök söz ə semantik cəhətdən qohum sözlər cər- g əsi varsa, analogiya ilə onun arxetipi bərpa edilə bilər; 3) Müasir Az ərbaycan dilində elə sözlər var ki, eyni son morfeml ərə malikdir, onlar sonradan yaranmadır. Elələri də var ki, affiksd ən ayrılanda asemantik səs birləşmələri formasında qalır. Əgər belə əsaslar bölünməz sözlərdirsə, on ları kök morfemlər saymaq olar; 4) Prototürk söz kökü, əsasən, təkhecalı olmuşdur. Qədim dildə, yazılı abidələrdə şəkilçi morfemlərdə o, ö, e saitlərinin mövcudluğu istisna edilir. H ər hansı ikihecalı və çoxhecalı morfemlərdə bu saitl ər birinci hecada deyilsə, deməli, onlar şəkilçi morfem- l ərdir, yəni həmin hissə sonradan yaranmışdır. Məsələn: alov, buxov, ögey v ə s. (12, II, 68-74). Az ərbaycan dilində kök sözlər problemi ilə ardıcıl m əşğul olan alimlərdən biri də A.Məmmədovdur. O, türk dill ərində ilkin sözlərin bərpasının nəzəri məsələlərindən danışarkən, şumer-türk leksik paralelliklərindən bəhrələn- m əyin xüsusi əhəmiyyət daşıdığını qeyd etmişdir (50, 5- 21). Halbuki h əm dünya dilçiliyində, həm də türkologiyada şumer-türk bağlılığına hələ də skeptik yanaşanlar var. A.M əmmədov söz köklərində morfonoloji dəyişmələrdən 28 TÜRK DİLLƏRİNİN QƏDİM LEKSİKASI b əhs edərkən, türk söz köklərini ölü şumer, akkad, elam dill ərinin materialları əsasında izah edirdi (207, 107). O, türk dill ərinin ilkin dövründə polisintetik formaların möv- cudluğunu, musiqili vurğunun aparıcı funksiya daşıdığını, söz kökl ərinin monotonluğunu, onların, sadəcə, vurğu ilə f ərqləndiyini göstərirdi (207, 105). F.C əlilovun tədqiqatları söz köklərinin morfonoloji aspektd ə öyrənilməsinə həsr edilmişdir. Azərbaycan dil- çiliyind ə morfonologiya istiqamətində ilk fundamental təd- qiqat olan “Az ərbaycan dilinin morfonologiyası” əsərində F.C əlilov söz köklərində səs keçidlərinin mahiyyətini aça bilmişdir. Alim söz yuvası metodundan uğurla istifadə edə- r ək, bir çox ilkin söz yuvalarından törəyən etimoloji cəhət- d ən düzəltmə sözlərin kompleks izahını vermişdir (19). B.B.Əhmədov dialekt faktları əsasında söz köklərində fo- nosemantik parçalanma prosesl ərini təhlil etmişdir. Alim bu n əticəyə gəlir ki, şivələrimizdə qədim ana türk dilinin söz kökl əri, onların törəmələri tarixi söz yaradıcılığı yö- nünd ən tədqiq ediləndə bir çox məsələlər açılır. Birhecalı söz kökl ərinin bir-birinə keçidləri, bir, iki və üçqat şəkilçili sözl ərin sadə sözə çevrilməsi prosesi ümumi qanunauyğun- luqları müəyyənləşdirməyə əsas verir (20, 167). M.Yusifov kök sözl ərin fonomorfologiyasını araşdır- mışdır. Türkoloq üfüqi və şaquli səs keçidlərinə görə türk sözl ərinin fonoloji qanunauyğunluqlarını təsbit etmişdir. Mü əllif yazır ki, məntiqə görə, mənalı dil yaranmasının ilkin m ərhələsində mövcud olan kök morfemlərdə ən ümumi an- layışların ifadə edilməsi mümkündür. İlkin köklərdən yeni allomorf ların yaranması prosesi isə, əslində, həmin köklərin daxili elementl əri olan fonetik vahidlərin yeni reflekslərinin 29 BABA MƏHƏRRƏMLİ yaran masını şərtləndirir. Beləliklə, bu prosesdə təkamül kök v ə törəmə, ilkin kök elementi və variant istiqamətində da- vam edir (77, 18). M.Yusifovun fikrinc ə, türk dilləri mate- rialları əsasında belə bir maraqlı məsələ diqqəti cəlb edir ki, sonu arxadamaq v ə dodaq samitləri ilə ifadə olunan köklərdə yaxın məna əlaqəsi daha qabarıq şəkildə meydana çıxır və sözün etimoloji m ənası aydın olur (77, 110). Az ərbaycan dilində söz köklərinin ilkin strukturu möv zusu Q.Kazımovun araşdırmalarında da öz əksini geniş şəkildə tapmışdır (38; 39; 40; 42). Q.Kazımovun tədqiqat- larında yenilik ondan ibarətdir ki, o, Azərbaycan dilinin söz kökl ərini nostratik aspektdən analiz edir. Q.Kazımov qeyd edir ki, tipoloji c əhətdən eyni və yaxın olan bütün dillər bir proto dilin budaqlarıdır. Odur ki, tipoloji cəhətdən eyni quruluşlu dilləri müqayisəli-tarixi metod əsasında öyrən- dikd ən sonra müqayisəni protodillər arasında apararaq ulu dil ə yaxınlaşmaq olar. Alim ilkin söz modeli kimi CV (samit+sait) tipin ə üstünlük verir (40, 26). Əlbəttə, ulu dilin kök sözl əri müasir dünyanın müxtəlif dillərində fərqli s əviyyədə qorunmuşdur. Bu kök sözləri aşkar etmək üçün, ilk növb ədə, müxtəlifsistemli dillərin kök leksik layını mü- qayis əyə cəlb etmək lazımdır. Həmin kök leksik qat da ən q ədim yazılı qaynaqlarda, folklor nümunələrində, mifoloji m ənbələrdə mühafizə olunmuşdur. B.X əlilovun bu sahədə araşdırmaları Azərbaycan di- lind ə təkhecalı və ikihecalı feillərin fonosemantik inkişa- fına həsr edilmişdir. Alimin Azərbaycan dilində işlənən feil kökl ərini qohum olmayan digər dillərin materialları əsasın- da t ədqiq etməsi olduqca müsbət tendensiyadır. B.Xəlilov bel ə nəticəyə gəlmişdir ki, türk dillərinin amorf quruluşlu 30 Yüklə 2,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|