Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 231,73 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında”
14
“Qətl günü”ndə hadisələr Sədi Əfəndinin eyniadlı romanındakı Adsız hökmdardan bəhs olunan qeyri-müəyyən tarixi dövr, Sədi Əfəndinin öz taleyinin əks olunduğu 30-cu illər və yazıçının öz dövrü, yəni 70-80-ci illərdə baş verir. “Çingiz xanın ağ buludu” povesti isə iki hissədən ibarətdir. Tarixi qismdə dünyanın ən nəhəng imperiyalarından birini qurmuş, bəşər tarixinin ən böyük hərbi strateqlərindən biri sayılan Çingiz xandan bəhs olunur. Abutalıb Kutubbayevin topladığı “Sarıözək edamı” adlı əfsanəsində Tanrının Çingiz xana qələbə rəmzi kimi ağ bulud bəxş etməsi və ona sadiq olacağı müddətə qədər buludunu onun başının üzərində olacağı şaman tərəfindən müjdələnir. Çingiz xanın Tanrıya qarşı çıxması, təbiətin qanunu pozmasının nəticəsində bulud onu tərk edir və onun məğlubiyyətinin başlanğıcı olur. İkinci hissədə isə 30-cu illərin məlum qanlı hadisələri təsvir olunmuşdur. Ayrı-ayrı götürdükdə hər iki əsərin hissələri müstəqil süjet, kompozisiya və personajlara malikdir. Amma bu hissələri ümumi məqsəd birləşdirir ki, onun elementləri bütün tarixi dövrlərə səpələnmişdir. Hər iki yazıçının əsərində əsas qəhrəmanın özünün yazdığı və ya topladığı əsəri vardır. Çingiz Aytmatovun əsərində Abutalıb Kutubbayevin Çingiz xandan bəhs edən “Sarıözək edamı” əfsanəsi, Yusif Səmədoğluda romanında isə Sədi Əfəndinin yazdığı və Adsız hökmdardan bəhs etdiyi “Qətl günü” romanı vardır. Həm Sədi Əfəndiyə, həm də Abutalıba qarşı irəli sürülən ittihamlarda onların əsərləri başlıca fakt, dəlil kimi istifadə olunur. Hər iki yazıçının öz şəxsi avtobioqrafiyasından doğan və müşahidələrinin nəticəsi kimi meydana çıxan qəhrəmanları dövrün dəhşətinin real mənzərəsini canlandırmağa imkan verir. Şərdən şərin, xeyirdən isə xeyrin doğulması və bu varisliyin zaman və məkandan asılı olmayaraq davam etməsi, bu qüvvələr arasındakı amansız mübarizə hər iki yazıçını düşündürmüşdür. Hər iki yazıçı şərin zülmü nə qədər dözülməz olsa belə sonunda Tanrının ədalətinin qələbə çalacağına sonsuz inamını ifadə etmişdir. Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” əsərində şərin təmsilçisi Hökmdarın “qırmızı” xətti xalqın sevimli şairini edam etdirməsi ilə başlayır və Baba Kahanın dondurucu küləyi hər şeyi buza döndərir. Bu zaman şairin kəsilmiş başı gözü açıq şəkildə olanları müşahidə edir. Xalqın sevimlisi Şairin kəlləsi saraydakı digər iki şair tərəfindən öz satqınlıqlarının əvəzində verilən ənam olaraq istənilərkən münəccim bunun fəlakətlə nəticələnəcəyi ilə bağlı xəbərdarlıq etmişdi. Bir şairin digərinin başını ənam kimi istəməsi dövrün qəddar hökmdarını belə dəhşətə gətirir: “Belə məmləkətin bir qalasını yox, cəmi qalalarını almaq olar. Belə məmləkəti yerlə yeksan etmək olar... Mən çox məmləkətlər görmüşəm,
15
amma şairi şairinin başını istədiyi məmləkəti görməmişdim...” 1 . Çingiz xan öz dünya hökmranlığı naminə inandığı göyə, uğur rəmzi kimi ona bəxş olunan ağ buluda xəyanət edir, təbiətin başlıca qanununa qarşı çıxır. Onun dünyaya uşaq gətirməsini yasaqlaması, bu qanunu pozan Doğulanq və Ərdənənin edam etdirməsi Tanrının qəzəbinə tuş gəlir və ağ buludun onu tərk etməsi məğlubiyyətinə və nəticədə faciəsinə səbəb olur. “Döyüşlərdə çalınacaq zəfər naminə Çingiz xan həyatın özünün və Tanrının üzünə ağ olaraq təbiətin qanuna belə dönüklük elədi. Ona qalmış olsaydı, hətta Tanrını da özünə tabe eləyərdi, axı qadının uşağa qalması Tanrıdan xəbər gözləməsi idi” 2 Görücü tərəfindən işarələndirilən və Çingiz xanın özünün də heyrətə gətirən Ağ bulud Tanrının nişanəsi kimi çıxış edir. Çingiz Aytmatov yaradıcılığına xas olan mifologiyaya, xalqın tarixi keçimişindən süzülüb gələn mətnlərə müraciət Ağ buludun timsalında əsərdə uğurla istifadə olunmuşdur. Eyni zamanda “Qətl günü” romanında Baba Kaha xalqın keçmiş inancını ifadə edən, mifoloji simvol kimi çıxış edir. Həm ağ bulud, həm Baba Kaha Tanrının nişanəsi kimi nizamlayıcı, eyni zamanda cəzalandırıcı funksiyanı yerinə yetirirlər. Hər nə qədər şər mövcuddursa, Tanrının nizamının, xeyirin sonda qələbəsi labüddür. Hər iki yazıçının gəldiyi qənaət də məhz budur. Beləliklə, ötən əsrin 30-cu illərində kommunist rejiminin törətdiyi cinayəti məhz bu cinayətin qurbanlarının övladları ədəbiyyata gətirdi. “Çingiz xanın ağ buludu”, “Qətl günü” özündə ümumiləşdirici mahiyyət kəsb edərək Azərbaycan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan və digər məmləkətlərdə günahsız yerə öldürülən milyonlarla insana qoyulan ədəbi abidə idi. Həm Çingiz Aytmatov, həm də Yusif Səmədoğlu tarixi missiyanı uğurla icra etmişdir. Dissertasiyanın sonuncu fəsli “Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı
tədqiqatlara nəzər salınmışdır. XX əsrin ikinci yarısında Çingiz Aytmatov yaradıclığı ilə dünya ədəbiyyatında özünəməxsus zirvə ucaltmışdır. Qüdrətli yazıçı dünyanın dörd bir yanında, müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş, haqqında monoqrafiyalar, məqalələr yazılmışdır. Yaradıcılığa başladığı ilk illərdən etibarən Çingiz Aytmatovun əsərlərinə Azərbaycan elmi-bədii fikrində
1
2 Aytmatov Çingiz. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə II cild. Bakı: Öndər, 2004, s. 313 Yüklə 231,73 Kb. Dostları ilə paylaş:
|