20
ravətini, bədii gözəlliyini və emosional təsirini qüvvətləndirir, xəlqilik
ruhunu artırır. Ə.Səfərlinin təhlillərində məsnəvinin epik vüsətini şərt-
ləndirən əlamətlər: fabula, süjet və kompozisiya xüsusiyyətləri, surət-
lərin xarakteri, onların ətrafında baş verən hadisələrə və insanlara mü-
nasibəti aydın görünür. Əsərin mövzusu, ideyası haqqında məlumat
verib surətləri səciyyələndirməklə kifayətlənməyən tədqiqatçı məsnə-
vinin poetik özəllikləri barədə söhbət açır; konkret olaraq onun hansı
xətlə yazılması, vəzni, bəhri, misraların daxili bölgüsü, təhkiyə üsulu,
hadisələrin məkanı, xalq adət-ənənələri, mərasimləri haqqında deyi-
lənlər “Dastani-Əhməd Hərami”nin məzmun zənginliyini və bədii
estetik gözəlliyini aydın təsəvvür etməyə imkan verir.
Haqqında söz açdığı orta əsrlər Azərbaycan şairlərinin hər bi-
rinin bədii yaradıcılığını onların dünyagörüşü, tərcümeyi-halı, fəlsəfi
düşüncələri, ictimai-siyasi fəaliyyəti, nəhayət, ədəbiyyatın ümumi in-
kişaf xətti ilə vəhdətdə öyrənən və izah edən Ə.Səfərli Qazi Bürha-
nəddini (1344-1398) “görkəmli Azərbaycan şairi və dövlət xadimi”,
“doğma ana dilini bütün varlığı ilə sevən, onun qayğısına qalan və bu
dildə yazmağa xüsusi əhəmiyyət verən şair” adlandırır, onun yaradıcı-
lığını Həsənoğlu ilə Nəsimi arasında mənəvi körpü, Nəsiminin yara-
dıcılığını “ədəbiyyat və ictimai fikir tariximizdə yeni bir mərhələ”,
Füzulini “orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatında ana dilində yaranan
şeirin ən böyük nümayəndəsi” hesab edir.
“Qazi Bürhanəddin”, “İmadəddin Nəsimi” və “Məhəmməd Fü-
zuli” oçerklərinin əvvəlində preambula kimi verilən bu fikirlərin hə-
qiqət olduğu öz təsdiqini Ə.Səfərlinin elmi təhlillərində, izah və şər-
hlərində tapır. Onun yazdığı portret oçerklərin hər birinin başlanğı-
cında barəsində danışılan sənətkarın kimliyi, bədii fikir tarixində möv-
qeyi göstərilir, sonra tərcümeyi-halı verilir, daha sonra yaradıcılığının
əsas mərhələləri, əsərlərinin mövzu və ideya istiqaməti, nəhayət, sə-
nətkarlığı: klassik bədii irslə ideya-estetik əlaqələri, forma və məzmun
baxımından ədəbiyyata gətirdiyi yeniliklər, özündən sonrakı bədii
fikrə təsiri, xalqın, millətin öz sənətkarına ehtiramı, onun adını əbədi-
ləşdirmək üçün həyata keçirdiyi tədbirlər şərh edilir. Belə sistemli
təhlil və şərh üsulu Əlyar Səfərliyə haqqında bəhs etdiyi şairin, yaxud
ədibin ədəbiyyat tarixində yerini, bədii düşüncənin inkişafında rolunu
düzgün müəyyənləşdirmək – elmi nəticələr çıxarmaq imkanı yaradır:
“Qazi Bürhanəddin anadilli şeirimizin güclənməsində, ədəbiyyatda
dünyəvi, real duyğuların təsvirinin geniş vüsət almasında xüsusi xid-
mətləri olan ustad sənətkarlardandır. Bütün sonrakı dövr anadilli şeiri-
mizə onun faydalı təsiri vardır” [1, s. 187]; “1973-cü ildə Nəsiminin
21
anadan olmasının 600 illik yubileyi əsl xalq bayramına çevrilmişdir.
Nəsiminin vətənində ilk dəfə olaraq onun əzəmətli heykəli ucaldılmış,
bir sıra yerlərə Nəsiminin adı verilmişdir. Nəsiminin həyat və fəaliy-
yətindən bəhs açan kinofilm çəkilmiş, İ.Hüseynovun “Məhşər” romanı
və Qabilin “Nəsimi” poemasında ölməz şairimizin bədii surəti yaradıl-
mışdır” [1, s. 202]; “Füzuli anadilli ədəbiyyatımızda orta əsrlərin,
daha doğrusu, intibah dövrünün yetişdirdiyi ən böyük sənətkardır”.
Özündən əvvəlki Şərq mədəniyyətinin ən yaxşı ənənələri əsasında
yetkinləşən sənətkar özündən sonrakı ədəbiyyata güclü təsir göstər-
miş, əsrlərlə şairlər Füzulini ötmək yox, ona yaxınlaşmaqla fəxr
etmişlər. Qövsi, Məsihi, Saib, Vaqif, Vidadi, Nəbati, Seyid Əzim Şir-
vani, Əlağa Vahid Füzulini ustad kimi qəbul etmiş, ondan öyrən-
mişlər. Füzuli təkcə “nazimi-ustad” yox, həm də şairi-ustaddır... Fü-
zuli dünya ədəbiyyatının ən böyük simaları ilə yanaşı durmağa tam
layiq olan sənətkarlardan biridir” [1, s. 287].
Tədqiqatçının elmi müşahidələrinin, ədəbi-nəzəri düşüncələri-
nin, özündən əvvəl yazılanlardan öyrəndiklərinin ümumiləşdirilmiş
nəticəsi kimi söylənən belə fikirlər onun həmmüəllifi olduğu “Qədim
və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyində yer alan “Fədai”,
“Məhəmməd Əmani”, “Məsihi”, “Qövsi Təbrizi”, “Saib Təbrizi”,
“Məhcur Şirvani”, “Molla Vəli Vidadi”, “Molla Pənah Vaqif”, “Mə-
həmmədin “Şəhriyar” dastanı” oçerklərinin də məzmununda aydın
görünür. Ə.Səfərli Əmaninin yaradıcılığını “XVI əsrin ikinci yarısı
üçün qiymətli bir hadisə”, Fədainin “Bəxtiyarnamə” məsnəvisini “də-
rin humanizmi, ideya məzmunu və bədii ləyaqətilə seçilən əsər-
lərdən”, Məsihinin “Vərqa və Gülşa” əsərini “ideya-bədii gözəllik-
lərinə görə XVII əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni bir ədəbi
hadisə”, Məhcur Şirvaninin “Qisseyi-Şirzad” poemasını “bədii-fikri
keyfiyyətlərinə görə orijinal bir əsər” hesab edir, Saib Təbrizini “öz
zəngin və dolğun yaradıcılığı ilə Yaxın və Orta şərq xalqlarının bədii
fikir tarixində yeni səhifələr açmış” və ana dili olmayan “fars dilində
fars şairlərinin hamısından yaxşı yazan Azərbaycan şairi”, Qövsi Təb-
rizini “Azərbaycan və fars dillərində gözəl, mükəmməl şeirlər müəl-
lifi” kimi dəyərləndirir.
“Qədim və orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” dərsliyində xüsu-
si yer tutan “Molla Vəli Vidadi” və “Molla Pənah Vaqif” öçerklərinin
də müəllifi Əlyar Səfərlidir. Məlumdur ki, bu sənətkarların yaradıcı-
lığı ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni səhifələr açılmış, poetik
fikirdə orta əsrlərdən yeni dövrə keçidin əsası qoyulmuşdur. Bu dövr-
də həm klassik, həm də yeni üslub təzə bir inkişaf mərhələsinə yük-
Dostları ilə paylaş: |