Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
_________Milli Kitabxana_________ 21 yayılan kimi dərhal Azərbaycan vilayətinin bütün xanlıqlarından ermənilər Təbrizə tələsdilər. Onlar Lazerevə deyirdilər: “Siz bi- zim qohumumuzsunuz. Bizim əvəzimizə mərhəmətli və böyük Ümumrusiya İmperatorundan xahiş edin. Bizim əvəzimizə Rusi- yanın məşhur başçısından xahiş edin. Biz özümüz Nikolayın hör- mətli himayəsi altına keçirik. Biz onun çiçəklənən dövlətinin hi- mayəsində yaşamağa və ölməyə şadıq”. İrəvanın başı üzərindən fəlakət fırtınaları zaman-zaman ötüb keçmişdir. Bu fırtınalı qasırğalar, İran və Osmanlı imperiyaları ara- sında müxtəlif vaxtlarda baş verən müharibələr zamanı buradakı vilayətlər soyğunçuluğa, talana və dəfələrlə dağıntılara məruz qalmış, dönə-dönə əldən-ələ keçmiş, bu faciələr İrəvan şəhərinin taleyindən də yan keçməmişdir. Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olub, qondarma Ermənistan ərazisi adlandırılan İrəvan şəhərinə dəyən ağır zərbələr Quzey və Güney Azərbaycanın yaxından köməkliyi nəticəsində bərpa olunmuşdur. Bütün dövrlərdə bütöv Azərbaycanla iqtisadi və mənəvi əlaqələri ilə sıx bağlı olan İrəvan azərbaycanlıların əzəli yaşayış məskəni kimi tarixi sənədlərdə qeyd edilmişdir. İrəvanı həmişə azərbaycanlılar idarə etmiş, şəhərin qo- çuları da azərbaycanlılar olmuşlar. Rusların köməkliyi və dəstəyi ilə İrəvan Yerevan olandan sonra ermənilər ipə-sapa yatmadılar, azərbaycanlıları gözümçıxdıya salmağa, özlərini şəhərin sahibi kimi aparmağa başladılar... İrəvanı iki çay kəsib keçirdi – Gedər- çay və Zəngi çayı. Şəhər iki yerə bölünürdü – yuxarı hissəsi Zəngi çayının sıldırım təpəlikləri üstündə, aşağı hissəsi çuxurda yerlə- şirdi. Zənginin üstündəki sonralar adını dəyişdirdikləri körpüyə Pənah xanın körpüsü deyərdilər. Çay mənbəyini Göyçə gölündən götürürdü. Ağrı vadisinin bir ucu İrəvana gəlib çıxırdı Şəhəri meşə və bağlar - Güllü bağ, Sərdar bağı, Dəlmə bağları, Xan bağı və s. əhatə edirdi. Təmiz müsəlman şəhəri olan İrəvanda Təpəbaşı, Tox- maqgöl, Dəmirbulaq , Gedərçay, Şəhər və Qırmızı kimi məhəllələr, bu məhəllələrin hərəsinin öz məscidi vardı – Göy məscid, Novru- zəli məscidi, Günnüklü məscid, Hüseynəli məscidi, Qala məscidi, Hacıbəyim məscidi, Şəhər məscidi, Zalxan məscidi. _________Milli Kitabxana_________ 22 Qeyd olunmalıdır ki, İrəvan etnik arealından söhbət gedər- kən bu etnik arealın onun coğrafiyasından daha geniş olduğunu söyləmək olduqca zəruridir. Son deportasiyayadək Ermənistan adlanan Qərbi Azərbaycan ərazisinin əksər bölgələrində tarixən daimi yaşayan azərbaycanlılardan əlavə, İrəvan xanlığındakı müxtəlif yaşayış məskənlərində doğulan, boya-başa çatanların ço- xusu Bakıda, Gəncədə, İmişlidə, Sabirabadda, Ağcabədidə, Bər- dədə, Goranbayda, Tərtərdə, Şəmkirdə, habelə Sovetlər İttifaqının bir sıra şəhərlərində zərurət üzündən kök salmışdır. İrəvan ədəbi mühiti adı altında gedən söhbətlər həm də bu adı sadalanan əra- zilərdə yaşamış və bu məkana bağlı olan İrəvan mənşəli şəxsiy- yətlərin ədəbi-bədii fəaliyyətini də nəzərdə tutur. Irəvan xanlığı təkcə coğrafi məkan deyil, həm də güclü ədə- bi-estetik informasiya məkanıdır. Bu xanlığın adı çıkiləndə ilk növbədə Gərnibasar, Göyçə, Dərəçiçək, Dərələyəz, Ağbaba ma- halları – saz-söz yada düşür. Bu mahallar türk əxlaqı və mədəniy- yətinin aparıcı ocaqları, “ana sazımızın beşiyi, bədii sözümüzün çağlayan çeşməsi yada düşür” [145-3] [57-3]. Qərbi Azərbaycan əsilli oğuz türkləri olmazın məşəqqətlərlə üzləşdikləri vaxtlarda doğma dilini, adət-ənənələrini, milli və mənəvi dəyərlərini heç nədən qorxub çəkinmədən qoruyub saxlamışlar. İndi əlçatmaz olan adı çəkilən bu ərazilər başdan-başa erməniləşdirilmişdir. Bu, yaşayış məskənləri, yer, çay, dağ adları, məscid, məhəllə və bağ adları coğrafiyaçıların, siyasətçilərin yad- daşlarda Qarabağ məsələsinin həllinə yönəldilən aktual söhbət- lərdə və bir də bu adların, yerlərin həsrətini çəkən ixtiyar qocala- rın ara-sıra söhbətlərində yaşayır. Lakin yaradıcı ziyalıların yara- dıcılığında, alimlərin, tədqiqatçıların tədqiqatlarında Qərbi Azər- baycan və İrəvan mövzusu gündəmdədir. Coğrafiya elmləri doktoru, prof. E.Q.Mehrəliyevin soydaşları- mızın mütaliəsinə təqdim etdiyi “İrəvanilər” (“Çaşıoğlu” nəşriyya- tı, Bakı, 2000) kitabının müqəddiməsində gürcü xalqının mütəfək- kirlərindən İlya Çavçavadzedən gətirdiyi sitatda göstərilir ki, “Mil- lət öz tarixini unudanda onun süqutu başlayır... Tarix millətin bü- _________Milli Kitabxana_________ 23 tün varlığını ürəyinin dərinliyində gəzdirir və bununla da hər bir millətin mətanəti, qüdrəti, gələcəyi üçün topladığı qüvvə və ehti- yatı güzgü kimi özündə əks etdirir.” Görkəmli şəxslərin fəaliyyəti nəinki özləri haqqında, eləcə də millətinin bu və ya digər dövrlərdə nəyə qadir olduğu haqqında da məlumat verir. Odur ki, “İrəvani- lər” kitabçası Azərbaycan tarixində, ədəbiyyatında və mədəniyyə- tində rolu olan şəxsiyyətlərin məkani təxəllüsləri ilə diqqəti çəkir. Erməni tarixşünası M.Vartanyan 1914-cü ildə Cenevrədə çap olunan “Erməni hərəkatının tarixi” monoqrafiyasında qeyd edir ki, “Türkiyə erməniləri rus ermənilərinə görə erməni mədəniy- yəti, dili, tarixi və ədəbiyyatı baxımından çox güclü və sərbəst idi. XIX əsrin əvvəllərində ermənilik bir millət olaraq hələ Avro- pada bilinmirdi, ...milliyətsiz, sərsəri kimi tanıyırdılar”. Ermənilər haqqında çoxsaylı müəlliflərin danılmaz tarixi faktlara əsaslanan fikirlərinə istinad etsək, onların Azərbaycan torpağına əsasən Qars ərazisindən 1797-ci ildə köç etdiyi aydınlaşır. 1813-cü ildən sonra rus sərkərdələri tərəfindən İranda Rusiyanın səlahiyyətli sə- firi olan A.S.Qriboyedovun köməyi ilə İrandakı ermənilərə mər- həmət göstərilərək, onları İranın Loristan vilayətindən Azərbay- canın geniş ərazisinə – Zəngəzura, Qarabağa, Vedibasara, Dərələ- yəzə, Zəngibasara, Göyçə mahalına köçürmüşlər və bunun nəti- cəsində də milli tərkib dəyişilmişdir. [207-12] Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən, həyatda, siyasətdə müstəsna rol oyna- yan Rusiyanın İrandakı səfiri Aleksandr Qriboyedov yazırdı: “Er- mənilərin böyük qismini müsəlman mülkədarlarının torpaqlarında yerləşdirdik. Bu torpaqların sahibi olan müsəlmanların əksəriy- yəti yaylaqlarda olduqlarına görə gəlmələrlə onlar arasında hadi- sələr az baş verirdi, onlar (ermənilər – Z.M.) öz narahatlıqlarını bildirən müsəlmanları da sıxışdırırdılar. Biz müsəlmanlara çox tə- sir etməyə çalışırdıq ki, indiki vəziyyətlə barışsınlar. Hətta biz onlara bildirirdik ki, ermənilər bu ərazidə çox qalmayacaqlar. Amma onlar təlaş içində deyirdilər ki, ermənilər bu torpaqları həmişəlik ələ keçirəcəklər” [122-387]. A.Qriboyedov müsəlman- Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|