Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu

_________Milli Kitabxana_________ 
 
24
 
ların narahatçılığını yaxşı başa düşsə də, o, çar hökumətinin siya-
sətini həyata keçirdiyi üçün deyilənlərə həssas münasibət göstərir, 
məmurluğuna görə işin əsl mahiyyətini açıqlığı ilə şərh etməkdən 
yan keçirdi. 
Rus qoşunları 1827-ci ilin 1 oktyabrında  İrəvanı  çətinliklə 
zəbt etdikdən sonra bədnam “Türkmənçay” müqaviləsinə (1828) 
əsasən  İrəvan xanlığı Rusuyaya birləşdiriləndə azlıq təşkil edən 
ermənilər də azərbaycanlılarla dinc əməkdaşlıq şəraitində yaşamış-
lar. Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarına, azərbaycanlıların daha 
sıx yaşadıqları ərazilərə kütləvi şəkildə köçürülməsini rus tədqiqat-
çıları və alimləri öz yazılarında hələ XIX əsrin əvvəllərində geniş 
əks etdirmişlər. 1826-1828-ci illərdə müharibədən keçən iki il ər-
zində İran və Türkiyə erməniləri Yelizavetpol (Gəncə) və İrəvanın 
ən yaxşı torpaqlarına, Göyçə gölünün sahillərinə, Vedibasar maha-
lına və sair yerlərə sistemli köçürülərək yerləşdirilmişlər. [173-64] 
Rusiya torpaqları adlandırdığı Azərbaycana ermənilərin köçürül-
məsinin təşkilindən söz açan müəllif üç ay yarım  ərzində 8.000-
dən çox ailənin Arazı keçdiyini qeyd etmişdir . 
Köçürülmə  və  nəzərdə tutulmayan xərclər üçün onlara 
14.000 çervon qızıl və 400 rubl gümüş verilmişdir. Lazarev (mil-
liyyətçə ermənidir – Z.M.) Rusiyaya 40.000 nəfər yeni təbəə kö-
çürmüşdür [121-92]. Paskeviçin vaxtında erməniləri dəvət etmək 
üçün polkovnik Lazarev İrana göndərilmişdir.  Ərzurumdan olan 
Karapet adlı bir keşiş özü ilə 70.000 erməni gətirmişdir... müsəl-
man dövlətlərindən Rusiyaya ermənilərin köçürülməsi fasiləsiz 
olaraq davam etdirilmişdir [206-87]. İrəvan xanlığının süqutun-
dan sonra yerli kübar azərbaycanlı ailələrinin bir hissəsi doğma 
yerlərini tərk etmiş, həmin dövrdə İrəvanda doğma yurd-yuvasını 
tərk edən ailələri nəzərə almasaq, azərbaycanlılar 1807 ailə və er-
mənilər isə 567 ailə olmuşdur. Burada 4 xan, 41 bəy və sultan- 
azəri ailəsi, 8 məlik və ağa erməni ailəsi, 50 axund və molla, 13 
keşiş yaşamişdır. 
Irəvan xanlığını yalnız azərbaycanlı xanların idarə etdiyini ta-
rixi fakt olaraq erməni alimləri özləri də etiraf etməli olmuşlar. 

---

_________Milli Kitabxana_________ 
 
25
 
Mənfur ermənilərin həyasızlıqla iddia etdikləri  ərazilərin hamısı 
büsbütün Azərbaycanın əzəli torpaqlarıdır. Ermənilərin istər Dağ-
lıq Qarabağda, istərsə də Qərbi Azərbaycanda qonaq kimi qalıb ya-
şamaları barədə saysız-hesabsız faktlar var. Görkəmli tarixçi alim-
lərimiz sübuta ehtiyacı olmayan bu həqiqətləri dünya xalqlarına və 
şovinist ermənilərə çoxdan isbat etmişlər. Tarixi öz xeyirlərinə sax-
talaşdırmaqda mahir olan erməni alimləri yaxşı bilirlər ki, onların 
Yerevan adlandırdıqları paytaxt şəhəri İrəvanı 1504-cü ildə Şah İs-
mayılın tapşırığı ilə vəziri Rəvan xan tikdirmişdir. Şah Ismayıl və-
zirin gördüyü işi yüksək qiymətləndirərək  şəhərə onun adını ver-
mişdir. Irəvan xanlığı Azərbaycanın on səkkiz xanlığından biri ki-
mi 438 il yaşamışdır. Sonradan bura gələn ermənilər bu tarixi fak-
tın izini itirmək məqsədilə şəhəri Yerevan adlandırmışlar. 
Ermənistan Respublikasının ensiklopediyasında (III cild, 
səh.571) verilən məlumatda göstərilir ki, İrəvanı 438 il azərbay-
canlı xanlar idarə etmişlər. Erməni tarixçisi Hovanes Şahxatunyan 
tam dəqiq xronologiya tərtib etmiş və orada göstərmişdir ki, azər-
baycanlı hakimlər 1390-cı ildən başlayaraq 1828-ci ilə  qədər  İrə-
van bölgəsində hökmran [61-571] olmuşlar. Hovanes Şahxatunyan 
tarixi araşdırmalarında bu hakimlərin adlarını və hakimiyyətdə ol-
duqları illəri ardıcıllıqla əks etdirmişdir. Bu siyahıda 49 nəfər xanın 
adını qeyd etmiş, əvvəlinci xan Əmir Səəd (1390-1410), sonuncu-
lar isə (1806-1827) Hüseyn xan və Həsən xan qardaşları olmuşdur. 
Rus qoşunları ermənilərin təhriki və  fəal iştirakı ilə  İrəvan 
üzərinə hücumlarda məğlub edilmiş, bir neçə illik döyüşlərdə 
xanlığı  təslim olmağa məcbur edə bilməmişdi.  İrəvan xanlığının 
sonuncu hakimləri olan Hüseyn xan və Həsən xan qardaşları şə-
həri alınmaz qalaya çevirərək birləşmiş erməni-rus ordularını 
məğlubiyyətə uğratmışlar. Nəhayət, 1827-ci ildə təcrübəli rus ge-
nerallarının başçılıq etdiyi birləşmiş qoşunlar həlledici döyüşdə 
qalib gəlmiş  və çar hökuməti  İrəvan xanlığını  ləğv etmişdir. 
Bundan sonra xaricdə yaşayan ermənilərin İrəvan xanlığı ərazisi-
nə köçürülməsinə başlanmışdır. Mərhələ-mərhələ həyata keçirilən 
bu mənfur siyasətin davamı olaraq 1918-ci ilin mart soyqırımını 

---

_________Milli Kitabxana_________ 
 
26
 
ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını  işğal etmək planının tərkib 
hissələrindən biri adlandırmaq olar. Soyqırımı  nəticəsində onlar 
Qərbi Azərbaycan torpaqlarını odlara qaladılar,  əhalini didərgin 
saldılar, Göyçəni, Zəngəzuru zəbt etdilər. Qana və özgə torpaqla-
rına susamış vandal ermənilər Azərbaycana qarşı mənfur siyasət-
lərini iyriminci yüzillik boyu [100-115] və indinin özündə  də 
davam etdirməkdədirlər [160]. 
Göründüyü kimi, yuxarıdakı  təkzibolunmaz fakt bir daha 
onu təsdiq edir ki, indiki Ermənistan ərazisi Azərbaycan torpağı 
olmuş, burada yaşayanlar isə azərbaycanlılar olmuşlar. Tarixdən 
məlumdur ki, Türkiyə və İranın Rusiya ilə dəfələrlə olan mühari-
bələri zamanı Rusiyanın  əsas məqsədi bu iki müsəlman ölkəylə 
həmsərhəd olan əraziləri ələ keçirib özü üçün müdafiə bazası ya-
ratmaq olub. Bu ərazilərdə elə adamlar yerləşdirilməliydi ki, Ru-
siyaya sədaqətlə xidmət etsin, satqınlığı, cəsusluğu, ikiüzlülüyü 
bacarsın, bu müsəlman dövlətlərinə qarşı düşmən olub, Rusiyanın 
mənafeyini qorusun. Belə millət ancaq ermənilər ola bilərdi. 
1812-ci ildə Rusiya-Türkiyə müharibəsi zamanı ermənilər Türki-
yənin məğlub olması, Krımın zəbt edilməsi işində Rusiya höku-
mətinə  və onun qoşun hissələrinə  hər cəhətdən yaxından kömək 
etmişdilər. Ermənilərin sədaqətlə xidmət edəcəklərinə əmin olan 
Rusiya dövləti 1804-1813, 1826-1828-ci illər müharibələrində 
Türkiyə və İranla apardığı müharbələrdə ermənilərin köməyindən 
yararlandı və qələbə çalaraq Qafqazda böyük torpaqlar ələ keçir-
di. Fürsəti  əldən verməyən Rusiya dövləti  İrəvan və Naxçıvan 
xanlıqları torpaqlarından qovulmuş azərbaycanlıların torpaqların-
da İrandan (40 min) və Türkiyədən (90 min) gətirdiyi erməniləri 
yerləşdirdi. Həmin dövrdə Rus çarı I Nikolay əmr verib İrəvan və 
Naxçıvan xanlıqlarını erməni vilayəti elan etmişdi.  
Uzun illər Ermənistanın müxtəlif rayonlarında rəhbər vəzifə-
lərdə  işləmiş, erməni psixologiyasına, erməni məkrinə  və erməni 
şərinə yaxından bələd olan görkəmii siyasi və ictimai xadim Talıb 
Musayev özünün “Nurlar” Nəşriyyat-Poliqrafiya Mərkəzində çap-
dan çıxan “Ermənilər və faciələrimiz” kitabında oxucu və  tədqi-

---