Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami adına ƏDƏBİyyat institutu
Yüklə 436,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Üçüncü yarımfəsil “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin
- “Təzkirənin Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin tədqiqində əhəmiyyəti”
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ
- ЖАЛЯ СУЛЕЙМАН кызы ШУКЮРОВА ТАЗКИРЕ АЗИЗА ДОВЛЕТАБАДИ «СОХАНВАРАНИ- АЗЕРБАЙДЖАН» КАК ИСТОЧНИК ИЗУЧЕНИЯ
- АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 5716.01- Азербайджанская литература
22 sufi məsləkli bir insan olduğunu yazsa da, mənbə kimi istifadə etdiyi Dövlətşah Səmərqəndinin “Təzkirətüş-şüəra” və
“Danişməndani- Azərbaycan” təzkirələrində Hümamın Sədi Şirazi ilə görüşdüyü faktı qeyd edilməmişdir. Təzkirədə haqqında məlumat verilən şairlərdən biri də Şərif Təbrizidir. Şairin Lisani Şirazinin şagirdi olduğu, çox yaxşı həcv dediyi də “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin müəllifi tərəfindən qeyd
olunmuşdur. Dövlətabadi təzkirədə şairin Xacəyə yazdığı həcvin elə özünün hüzurunda oxuduğunu yazsa da, bəzi mənbələrdə Şah Təhmasibin hüzurunda dediyi və buna görə də şahdan yaxşı ənam aldığı qeyd olunmuşdur.
Alimin bu əsəri təzkirəçilik ənənəsinə yeni üslub və yanaşma tərzi gətirmişdir. Ə.Dövlətabadi əsəri tərtib edərkən qədim mənbələrlə yanaşı, həm də müasir tədqiqat əsərlərinə müraciət etmişdir ki, bu da təzkirəçilik ənənəsinə yeni nəfəs bəxş etmişdir. Belə ki, ən qədim mənbələrdən yararlanaraq ədəbi-bədii irsimizin öyrənilməsi nə qədər məqsədəuy- ğundursa, müasir dövrü də (XIX-XX əsr) lazımınca əks etdirmək üçün yeni mənbələrə istinad etmək olduqca aktualdır. Bununla yanaşı, Ə.Dövlətabadi özündən qabaq yazılan mənbələrə istinad edərkən müəyyən səhvləri də üzə çıxarmışdır. Qeyd edək ki, şüəra təzkirələrində ən çox rast gəldiyimiz nöqsan müəlliflərin əvvəlki qaynaqlarda verilən məlumatların dəqiqliyini yoxlamadan onları olduğu kimi öz əsərlərinə daxil etməsidir. Müəlliflər eşitdiklərini və gördüklərini heç bir araşdırma aparmadan təzkirələrində vermişlər. Bu da bir səhvin digər əsərlərdə də təkrar olunmasına və nəticədə yanlış fikrin formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Bunu nəzərə alan Ə.Dövlətabadi öz əsərinin tərtibinə tənqidi yanaşmışdır. Belə ki, müəllif istifadə etdiyi hər bir mənbəni öncədən araşdırmış, verilən məlumatın dəqiqliyini yoxlamış, rast gəldiyi və şübhələndiyi məqamlara aydınlıq gətirmişdir. Bu da ədəbiyyatçının təzkirəçilik ənənəsinə verdiyi töhfələrdən və ədəbiyyat sahəsindəki yeniliklərindən biri kimi qiymətləndirilə bilər. Ə.Dövlətabadi digər mənbələrdə aşkar etdiyi səhvləri aşkar ederək islah etmişdir. Ə.Dövlətabadinin sözügedən təzkirəsi məhəlli xarakter daşıyır. Yəni təzkirə ərazi üzrə tərtib olunub. Bu tip təzkirələrin yeganə çatışmayan cəhəti oxucunun şairin hansı şəhərdə anadan olduğunu bilmədiyi halda onu tapmaqda cətinlik cəkməsidir. Bəzən elə şairlər var ki, onların doğulduğu 23 məkan hələ də dəqiq bilinmir. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün Ə.Dövlətabadi kitabın sonunda şairlərin adlarını daxil etdiyi siyahı verərək oxucuların işini asanlaşdırmışdır. Ə.Dövlətabadi M.Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” təzkirəsin- də adı çəkilməyən bir çox şairlər haqqında məlumat toplamış və öz əsərinə daxil etmişdir. M.Tərbiyət həmin şairləri müəyyən səbəblər üzündən öz əsərinə daxil etməmişdir. Lakin Ə.Dövlətabadi müraciət etdiyi mənbələrə çox diqqətlə yanaşmış, bu fərqləri aşkar etmişdir. Və nəticədə bir neçə Azərbaycan şairi haqqında məlumat əldə etmişdir. III fəsil “Qafqazda yaşayan farsdilli şairlər” təzkirəsi “Süxənvərani-Azərbaycan” əsərinin davamı kimi” adlanır. Bu fəsil iki yarımfəsildən ibarətdir. Birinci yarımfəsil “Təzkirənin yazılma səbəbi və tərtib prinsipləıri” başlığı altında təqdim edilmişdir. Müəllif əsəri qələmə almamışdan öncə-1966-cı ildən etibarən “Süxənvərani-Dağıstan” (Dağıstan şairləri), “Qəbuli Şirvani və divani-u” (Qəbuli Şirvani və onun divanı), “Parsiquyani-Qarabağ” (“Qarabağın farsca yazan şairləri”), “Parsiquyani-Ordubad” (“Ordubadın farsca yazan şairləri”) başlıqlı məqalələrini Təbrizin Ədəbiyyat İnstitutunun nəşriyyatında, “Amuzeşi-pərvəriş” jurnalında çap etdirmişdir. Tədqiqatçı uzun illər bu təzkirənin üzərində çalışaraq “Fərhəngi-süxənvəran”, “Tarixi-təzkirehayi- farsi” əsərlərindən əlavə digər mənbələrə də müraciət edərək, İranın Astani- Qüdsi-Rizəvi, Məclis, Tehran və Təbrizin Milli kitabxanalarında, o cümlədən Tehran və Təbriz Universitetlərinin Mərkəzi kitabxanalarında, əlyazmalar kataloqunda, “Nəvvab”, “Riyazül-aşiqin”, “Gülüstani-irəm”, “Nəsrabadi”, “Hüseyni”, “Hidayət”, “Mahmud”, “Riyahi”, “Xəlil” və sair bu kimi əsərlərdə rast gəldiyi məlumatları əxz edərək bunlardan faydalanmışdır. İstifadə olunmuş ədəbiyyatlar içərisində müəllif ən çox Azərbaycan təzkirələrinə üstünlük vermişdir. Onu da qeyd edək ki, tədqiqatçı alim “Zəriə” və “Fərhəngi-süxənvəran” əsərlərində adı çəkilməyən 110 şair haqqında bilgi toplamışdır. “Sərayendeqani-şeri-parsi dər Qəfqaz” təzkirəsi ərazi üzrə tərtib olunmuşdur. Bu təzkirə 227 şairin həyat və yaradıcılığını əhatə edir. Əsər dörd fəsildən ibarətdir. Bundan təzkirədə müəllif M.Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” əsərində adını çəkmədiyi 40 şair haqqında məlumat vermişdir. Bütün bu sadaladıqlarımızı nəzərə alsaq ədəbiyyat aləmində belə bir əsərə böyük ehtiyac var idi. Ə.Dövlətabadi əsəri tərtib edərkən bir çox mənbələrdə gedən səhvləri də aşkar edərək düzəliş vermişdir.
24 Əziz Dövlətabadi digər təzkirədə olduğu kimi bu əsəri də ərazi üzrə əlifba sırası ilə tərtib etmişdir.
başlıqlı yarımfəsildə əsərdəki ədəbiyyat məsələləri haqqında məlumat verilir. Burada Bakıxanov, Xaqani Şirvani, Fələki Şirvani, Ağabəyim xanım, Fatma xanım Kəminə, Natavan, Molla Pənah Vaqif, Nizami Gəncəvi, Məhsəti Gəncəvi kimi şairlər haqqında məlumat verilmişdir. Nəticədə tədqiqatın yekunu olaraq əldə edilmiş elmi-nəzəri qənaətlər ümumiləşdirilmişdir: -Əziz Dövlətabadi XX əsr ədəbiyyatşünası kimi, iki əsas ənənə əsasında formalaşmışdır: orta əsrlərdən gələn Şərq ədəbiyyatşünaslıq ənənəsi və Avropa ədəbiyyatşünaslığının müəllifin mənsub olduğu mühitdə yenicə hiss olunmağa başlayan təsiri. -orta əsrlərdən başlanan əsrlər
boyu inkişaf
edən Şərq
ədəbiyyatşünaslıq ənənələri, o cümlədən bu ənənənin aparıcı janrı olan təzkirə
ənənəsi Əziz
Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin ümumi poetik (ədəbi-estetik) əsasını təşkil edir. Bu cəhətdən “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsi ümumşərq təzkirə ənənəsinin parlaq örnəyi kimi, Azərbaycan ədəbiyyatının əsas qaynaqlarındandır. -Əziz Dövlətabadi XX əsr ədəbiyyatşünası kimi, öz dövrünün Qərbdən gələn və ölkədəki sosial-mədəni narazılıqlarla qidalanan inqilabi ideyalardan, maarifçilik düşüncəsindən, ədəbi təsirlərdən xəbərdar şəxs idi. Bu cəhətdən öz “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsini ümumşərq təzkirəçilik ənənələri əsasında ərsəyə gətirmiş müəllifin bu əsərində müasir dövrün ədəbiyyatşünaslıq ənənələri müəyyən nisbətdə hiss olumaqdadır. Bu da öz növbəsində “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsini milli ədəbiyyatın qaynaqlarından biri kimi görməyə imkan verir. -Ə.Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin struktur və məzmun xüsusiyyətlərinin tədqiqi göstrəmişdir ki, əsər orta əsr təzkirəçilik ənənəsi əsasında meydana çıxsa da, burada bu ənənə inkişaf etdirilmiş, təzkirə ənənəsinin qabaqcıl ədəbi norma və prinsipləri, tədqiqat üsulları müasir ədəbiyyatşünsalıq normaları ilə müəllifin bilikləri səviyyəsində qovuçdurulmuşdur. Bu cəhətdən “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsində mövcud çoxəsrlik ədəbi-estetik ənənəyə bir çox yeniliklər əlavə edilmişdir. Təzkirədə müəllifin özündən əvvəlki analoji əsərlərdə gedən məlumatları təshih etməsi, qüsurlarını aradan qaldırması, yeni məlumatlarla genişləndirməsi bu əsərin Azərbaycan ədəbiyyatının qaynağı kimi əhəmiyyətini daha da artıran cəhətlərdir. 25 Dissetasiyanın elmi müddəaları aşağıdakı məqalələrdə və monoqrafiyada öz əksini tapmışdır: 1. Ə.Dövlətabadi və M.Diyhim təzkirələrinin müqayisəli təhlili / Yaxın və Orta Şərq: Dünəni, Bu günü, Sabahı Beynəlxalq elmi konfrans, Bakı, 24-25 oktyabr, 2007-ci il, s.438-440. 2. Qafqazda yaşayan farsdilli şairlər // Filologiya məsələləri, 2010, №11, s.356-365. 3. Ə.Dövlətabadi yaradıcılığında ictimai-siyasi mövzulu şeirlər // Filologiya məsələləri, 2012, №10, s.373-378. 4. Ə.Dövlətabadi yaradıcılığında dini mövzulu şeirlər // Humanitar elmlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, 2014, №3, s.74-79. 5. Тазкираты и история их развития // Журнал «Гилея», Киев: 2014, №90 (11), с.158-163. 6. Ə.Dövlətabadinin sufi görüşləri // “Dövlət və din” jurnalı,, 2015, №7(36), s.42-52. 7. Ə.Dövlətabadi təzkirəsində Şah İsmayıl Xətai // Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Azərbaycan Müəllimlər İnstitututunun Xəbərləri. Elmi metodik jurnal, 2015, №2, s.61-66. 8. Əziz Dövlətabadi və Məhəmməd Tərbiyət təzkirələrinin ortaq və fərqli cəhətləri / Müasir Türkologiya: Dünən, Bu Gün və Sabah: Respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 28 dekabr 2016, Bakı:2016 s.352-355. 9. Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan” təzkirəsinin özəllikləri /Ağamusa Axundov və Azərbaycan filologiyası: Beynəlxalq elmi konfransın materialları, 24-25 aprel Bakı:2017, s.436-438. 10. Əziz Dövlətabadi yaradıcılığında islami dəyərlər / İslam Həmrəyliyi 2017: Reallıqlar və perspektivlər; Respublika elimi-konfransının materialları, Bakı, 25-26 aprel 2017-ci il, səh.200-202 11. Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani Azərbaycan təzkirəsi və Azərbaycan ədəbiyyatı. Monoqrafiya. Bakı: Nurlan, 2017,.156s.
26
Жаля Cулейман кызы Шукюрова Тазкире Азиза Довлетабади «Соханварани-Азербайджан» как источник изучения азербайджанской литературы РЕЗЮМЕ Изучение национальной культуры на основе достоверных источников, представляет острую необходимость в выявлении глубин исторических корней. Это один из важнейших факторов, обуславливающих актуальность и значимость восточного творчества тазкиратов, имеющих многолетнию историю. Тазкираты, считающиеся в истории средневековой литературы значимым научным источником, в основном используются для изучения истории литературы. В этом жанре были написаны многочисленные произведения в разные времена. Тазкире южно азербайджанского ученого
Азиза Довлатабади "Суханварани- Азербайджан" («Поэты Азербайджана») является самым значимым и современным литературным примером. Диссертация состоит из трех глав, заключения и списка использаванной литературы. Первая глава называется "Традиции тазкире и Азиз Довлатабади". В этой главе рассмотрены этапы развития тазкире как научного и литературного жанра. Здесь исследована эпоха литературного и научного творчества Азиза Довлатабади. Кроме этого определены отличительные и общие черты тазкире Азиза Довлатабади и M.Tарбийата. Во второй главе рассмотрены принципы создания тазкире "Суханварани-Азербайджан», а также исследованы этапы истории развития азербайджанской литературы. Подробно изучены нововведения тазкире которые внедрены в историю азербайджанской литературы. В третьей главе под названием "Поэты Кавказа, творившие на фарси" как продолжение "Суханварани-Азербайджан" были проанализированы принципы составления этого произведения.
27
Jala Suleyman gizi Shukurova A.Dovlatabadi`s tazkira work “Sukhanvarani-Azerbaijan” as a source in studying of the Azerbaijani literature SUMMARY The tazkiras are considered one of the oldest sources of the Middle Eastern literature. At different periods, numerous works of this genre were written. The memoirs written by the South Azerbaijani scholar Aziz Dovlatabadi under the name “Sukhanvarani- Azerbaijan” (Azerbaijani poets) are the most significant and modern literary samples. The dissertation work consists of three chapters, the conclusion and literary sources. The first chapter is named “The tradition of tazkira and A.Dovlatabadi”. In this chapter is reviewed the formation and development stages of tazkira as a scientific and literary genre. A.Dovlatabadi’s literary and scientific activities and the period he lived are researched here. Besides, the distinctive and general features of A. Dovlatabadi’s and M. Tarbiyat’s tazkiras are determined. In the second chapter entitled “The Tazkira “Sukhanvarani-Azerbaijan” and the Azerbaijani Literature” are analyzed the principles of preparation of the tazkira and researched the stages of the history of the Azerbaijani literature. The innovation of tazkira in the history of literature is comprehensively researched. The third chapter “The Caucasian poets written in the Persian language” which exists as a continuation of the work “Sukhanvarani-Azerbaijan”, is thoroughly researched in the capacity of A.Dovlatabadi’s second work and tried to demonstrate the merits of this work. The dissertation work is completed with the final result of the research.
28
Kağız formatı: 60/84 16/1 Sayı: 100 nüsxə
AMEA-nın mətbəəsində çap olunmuşdur 29
ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ На правах рукописи
ЖАЛЯ СУЛЕЙМАН кызы ШУКЮРОВА ТАЗКИРЕ АЗИЗА ДОВЛЕТАБАДИ «СОХАНВАРАНИ- АЗЕРБАЙДЖАН» КАК ИСТОЧНИК ИЗУЧЕНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ЛИТЕРАТУРЫ 5716.01- Азербайджанская литература А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологии 30 БАКУ-2017 Yüklə 436,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|