28
lərin doğurduğu eybəcərlikləri, alçaq ehtirasları insan varlığından
qoparıb atmaq, könülləri saflaşdırmaq uğrunda mübarizə
vasitəsidir.
X.Rza “Sirlər xəzinəsi”ndə mərkəzi problemin insan problemi
olduğunu etiraf edirdi. Nizamiyə görə pl anetləri kəşf edib ucalara
qalxmaq iqtidarında olan insan məğmun olmamalıdır. O, məğrur,
azad, qüdrətli ikən, miskin, aciz və müti hala salınmışdır. Bunun
bir səbəbi ictimai quruluşla insan nəfsinin birliyindədir. İctimai
quruluşun yaramazlıqları haqqında fikirlərini Nizami fələk, çərx,
qəza, tale, div, şeytan, iblis məcazları ilə xatırlatdığı kimi, insanın
qüsurlarını da onun nəfsində, tamahında, sərvət və şöhrət
düşgünlüyündə görmüşdür.
“Xəmsə”də X.Rzanı daha çox düşündürən əsər “İskəndərnamə”
olmuşdur. Nizami ideallarının daşıyıcısı olan İskəndəri çox
bəyənən X.Rza hesab edirdi ki, başda Ərəstu olmaqla alimlərlə
dostluq edən, məzlum misirliləri zahm zəngibarların əsarətindən
qurtaran, ciddi ixtilafları qızıl, söz, elm, nəhayət, peyğəmbərlik və
tanrıya yalvarış gücünə həll etməyə çalışan, yeri gələndə silah
işlətməyə məcbur olan, qalib gələndə öyünməyən, vuruşa-vuruşa
düşünən, düşünə-düşünə vuruşan İskəndər ədalət və zəka
timsalıdır. O, Nizaminin bu dünya ölkələrində görmək istədiyi
hökmdar idealıdır!
X.Rzanın təqdimində və şərhində Bəxtiyar Vahabzadənin
lirikası dramatik özəyə malikdir... O bütün həyat hadisələrinə fəal
şair münasibətini bildirən, yanan, yaradan sənətkar, milli ənənələrə
söykənən novator şairdir. Bu keyfiyyət onun həm dilində, həm yazı
və düşüncə tərzində, həm də əsərlərinin məzmununda aydın gözə
çarpan məziyyətlərdir. X.Rzaya görə B.Vahabzadə öz əsərlərində
bədii-fəlsəfi mühakiməyə üstünlük verən fikir şairidir... Şərq
şerinin, klassik Azərbaycan poeziyasının ən dərin qatlarından
süzülüb gələn bu keyfiyyət Bəxtiyar yaradıcılığında yeni
keyfiyyətlə də üzə çıxır.
X.Rza 60-cı illərin əvvəllərindən başlayaraq ədəbi tənqid-
29
lə də müntəzəm məşğul olmuş, “Müharibədən sonrakı Azərbaycan
sovet ədəbiyyatında poema janrı (1945-1950)” mövzusunda
namizədlik dissertasiyası yazıb müvəffəqiyyətlə müdafiə etmişdir.
Bu əsərində alim poema janrının inkişafı üçün təməl olan
mənbələri göstərmiş, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Arif
Ərdəbili, Füzuli, Saib Təbrizi poemalarının zəngin yaradıcılıq
xəzinəsi olduğundan bəhs açmış, bu sahədə “Abbas və Gülgəz”,
“Şəhriyar” və “Qaçaq Nəbi” dastanlarının rolunu xüsusi qeyd
etmişdir. Tədqiqatda XX əsrin Azərbaycan poeziyasında ilk poema
nümunələrinin meydana gəlməsi və inkişafı araşdırılmış, Cəfər
Cabbarlının “Qız qalası”, Hacı Kərim Sanılının “Köç”, Hüseyn
Cavidin “Azər” ponmaları, xüsusən M.Müşfiqin “Qaya”, “Səhər”,
“Sındırılan saz” əsərləri əsaslı surətdə bədii təhlinin predmetinə
çevrilmiş, janrın inkişafında onların rolu obyektiv
qiymətləndirilmişdir. X.Rza poemada lirik qəhrəman problemini
qaldırmış, S.Vurğunun “Muğan”, “Bakının dastanı” poemalarını
diqqət mərkəzində saxlayaraq, onların orijinal bədii forma
xüsusiyyətləri, ideya-məzmunu və milli koloritindən danışmışdır.
X.Rza “Məqsud Şeyxzadə poeziyası və Azərbaycan-özbək
ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri” adlı doktorluq əsərində,
habelə, 1980-ci ildə “Elm” nəşriyyatı tərəfindən buraxılmış
“Məqsud Şeyxzadənin bədii yaradıcılığı” və daha əvvəl nəşr
etdirdiyi “Məqsud Şeyxzadə” (1978) kitablarında, habelə, bir sıra
məqalələrində iki xalqın övladı, görkəmli sənətkar-alimin
çoxcəhətli yaradıcılığı, xüsusilə, onun ədəbi əlaqələr sahəsindəki
müstəsna rolunu geniş elmi tədqiqat obyektinə çevrmişdir.
1970-1980-ci illərdə X.Rza ruhən özünə yaxın sənətkarların
bədii yaradıcılığını ciddi təhlildən keçirmiş və Əli Kərim, Qabil,
Fikrət Sadıq, Hüseyn Arif, Məstan Günər, Nəriman Həsənzadə,
Cabir Novruz və başqaları haqqında təravətli ədəbi-tənqidi məqalə
və resenziyalar yazmışdır. Onun 2003-cü ildə çap edilmiş “Ədəbi
tənqid” kitabında folklor, klassik irs, müasir ədəbiyyat (lirika, nəsr,
dramaturgiya), teatr və nəzəriyyəyə
30
aid məqalələri toplanmışdır.
* * *
X.R.Ulutürk çox məhsuldar tərcüməçi idi. Keçən əsrdə
Azərbaycanda milli ədəbi tərcümə məktəbinin formalaşmasında
onun tarixi xidmətləri vardır. X.Rza tərcümənin elmi-nəzəri
problemlərinə də diqqət yetirmiş, bu sahəyə aid “Şairlik və bədii
tərcümə”, “Bədii tərcümə milli mədəniyyətin ayrılmaz hissəsi
kimi”, “Bədii tərcümə bədii kəşf olmalıdır”, “Tərcümə və bədii
dil”, “Poetik tərcümədə şairliyin elmi filoloji əməyə arxalanması
zərurəti” və başqa qiymətli məqalələrini yazmışdır. Tərcüməçilik
X.Rzanın oxumaq, öyrənmək, biliklərini zənginləşdirmək, bədii
zövqünü dünya ədəbiyyatının yüksək səviyyəli nümunələri
əsasında tərbiyə etmək zərurətindən doğmuşdur desək yanılmarıq.
1970-ci illərdən başlayaraq dövrü mətbuat səhifələrində səpələnmiş
tərcümələrin əbədi ictimaiyyətdə oyatdığı uğurlu təəssürat
nəticəsidir ki, onun 1982-ci ildə “Qardaşlıq çələngi”, 1984-cü ildə
“Dünyaya pəncərə”, 1992-ci ildə “Turan çələngi”, 1994-cü ildə
“Qutadqu-bilik”, 2000-ci ildə “Yeddi gözəl”, 2002-ci ildə isə
“İsgəndərnamə” poeması kimi sanballı tərcümə kitabları nəşr
edilmişdir.
“Qardaşlıq çələngi”ndə şairin keçmiş SSRİ xalqlarının poeziya
xəzinəsindən dilimizə çevirdiyi nümunələr toplanmışdır.
Tərcüməçi Rusiya, Ukrayna, Belarus, Özbəkistan, Qazaxıstan,
Qırğızıstan, Gürcüstan, Moldova, Tacikistan, Türkmənistan,
Estoniya, Latviya, Litva xalqlarının yüzdən çox şairinin əsərlərini
ana dilimizdə səsləndirmişdir. “Dünyaya pəncərə” adlı tərcümə
kitabında isə yunan, macar, bolqar, çex, alman, fransız, ingilis,
italyan, əfqan, hind, yapon, zair və başqa xalqların (28 xalqın)
poeziya dünyasından seçmələr tərcümə edilmişdir. Madaqaskar,
Mozambik, Filippin, Fil Dişi Sahili kimi ölkələrin şer gülüstanı ilə
Azərbaycan oxucuları ilk dəfə X.Rzanın tərcümələrində tanış
olmuşlar.
Dostları ilə paylaş: |