11
a) Tarixi mövzuda yazılmış Azərbaycan romanları. Buraya
Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı”, “Qan içində”, M.S.Ordubadinin
“Qılınc və qələm”, A.Zöhrabbəyovun “Odlu diyar” və s. romanlarını aid
etmək olar.
b) Yaxın keçmişin ictimai-siyasi hadisələrini əks etdirən romanlar:
M.S.Ordubadi “Gizli Bakı”, “Döyüşən şəhər”, “Dumanlı Təbriz”,
M.Hüseyn “Səhər”, “Komissar”, S.Rəhman “Nina”, M.İbrahimov “Gələcək
gün”, “Pərvanə”, A.Şaiqin “Araz”, və s.
c) Yeni quruculuq işləri mövzusunda yazılmış romanlar:
Ə.Ələkbərzadə “Dünya qopur”, “Yoxuşlar”, S.Rəhimov “Şamo”, “ Saçlı”,
M.Hüseyn “Abşeron”, “Qara daşlar”, və s.
d) Müharibə mövzusu. Bu istiqamət Azərbaycan roman janrına ötən
əsrin 40-50-ci illərində daxil olmuşdur. İkinci dünya müharibəsinin
başlanması ilə milli roman janrının mövzu və problematikasına daxil olan
adıgedən cəhət həm də alman roman janrı ilə tipoloji oxşarlıq baxımından
maraq doğurur.
3. Azərbaycan romanı 50-ci illərin ortalarından başlayaraq yeni bir
inkişaf yolu keçmişdir. 60-cı illər ədəbiyyatının ən səciyyəvi
xüsusiyyətlərindən biri milli romanın süjet, ideya, mövzu və struktur
baxımından dünya roman janrına daha da yaxınlaşmasından ibarət
olmuşdur. 60-cı illərdən başlayaraq cəmiyyətdə baş verən dərin, hərtərəfli
dəyişikliklər yazarların yaradıcılığında da özünü göstərirdi. İnsanın daxili
dünyasına getdikcə daha çox nüfuz edilir, şəxsiyyət və mühit
qarşıdurmasında birincinin rolu və yeri əsas başlanğıc kimi
qiymətləndirilirdi. Yeni Azərbaycan nəsrinin nümayəndələri İ.Hüseynov,
Anar, Elçin, S.Əhmədov, İ.Əfəndiyev və başqalarının romanlarında dünya
ədəbiyyatında mövcud olan tənhalıq problemlərinin izləri görünməyə
başlamışdı. İ.Əfəndiyev, İ.Şıxlı, İ.Hüseynovun romanları Azərbaycan
nəsrinə mövzu və problematika baxımından yenilik gətirmişdi.
İ.Əfəndiyevin “Körpüsalanlar”, İ.Şıxlının “Dəli Kür”, İ.Hüseynovun
“Yanar ürək” romanlarındakı müxtəliflik, hadisələrə yanaşma və təsvir
əlvanlığı bədii düşüncədə yeni təmayüllərin gəlişindən xəbər verirdi.
I fəslin ikinci yarımfəsli “Azərbaycan və alman romanları yeni
mərhələdə” adlanır. 80-ci illərdən başlayaraq Azərbaycan romanı özünün
yeni mərhələsinə qədəm qoymuşdu. Bunu şərtləndirən cəhət, hər şeydən
əvvəl, romanın müəyyən inkişaf yolu keçərək dünya təcrübəsinə
yaxınlaşmasıdır.
Azərbaycan
romanı
ənənəvi
mövzulardan
qurtularaqmövzu, problematika və poetika cəhətdən zənginləşir. “80-ci
illəri hətta Azərbaycan romanının inkişafı tarixində xüsusi bir “mərhələ”
12
kimi fərqləndirmək də mümkündür. Obrazlı demiş olsaq, bu onillikdə
Azərbaycan bədii nəsri özünün “roman dövrü”nü yaşayır”
1
. 90-cı illər və
yeni əsrin əvvəlləri də romanın yeni inkişaf mərhələsi kimi səciyyələnə
bilər. Azərbaycan özünün müstəqilliyini qazandıqdan sonra dünyaya
inteqrasiya imkanları da genişlənirdi.
Yeni mərhələ alman roman yaradıcılığında da fərqli xüsusiyyətləri
ilə meydana çıxmışdır. Alman ədəbiyyatşünası İ. Xilşer 90-cı illərdə
yaranan müasir alman nəsrini müəlliflərin müraciət etdiyi mövzulara görə
üç qrupa ayırmışdı: 1) “Pop-ədəbiyyatçılar”- K.Kraxt, E.Natters, fon
Ştukrad Barred;2) “Yeni hekayəçilər”: Y.Xerman, Y.Frank, Q.Osvald. Bu
müəlliflər məhəbbətdən, laqeyidlikdən, gənclərin dünyəvi əhval-
ruhiyyəsindən yazırlar; 3)Tarixi istiqamətin təmsilçiləri: T.Brussiq,
K.Şmidt, M.Kumpfüller”.
80-ci illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycan bədii nəsrində
yaranan “roman bumu” janrı yeni bir mərhələyə daşımışdır. Anarın
“Beşmərtəbəli evin altıncı mərtəbəsi”, Elçinin “Ağ Dəvə”, “Mahmud və
Məryəm”, İ.Məlikzadənin “Qırmızı yağış”, Y.Səmədoğlunun “Qətl günü”,
M.Süleymanlının “Köç”, “Səs”, “Günah duası”, S.Əhmədlinin “Yasamal
gölündə qayıqlar üzürdü”, “Azığa doğru”, Ç.Hüseynovun “ Fətəli fəthi”,
İ.Hüseynovun “İdeal”, “Əbədiyyət”, H.Abbaszadənin “General”, eləcə də,
F.Kərimzadə, Ə.Cəfərzadə, Ə.Nicat və başqalarının tarixi romanları janrın
inkişafını şərtləndirmiş, onu mövzu, problematika, süjet və struktur
baxımından inkişaf etdirmişdir. Sözügedən romanların başlıca mövzu və
ideyası xalqın keçmişi və müasir mərhələsində keçdiyi inkişaf yolunu bədii
cəhətdən təsvir etmək idi.
Bu yarımfəsildə S.Əhmədlinin “Dünyanın arşını”,M.Süleymanlının
“Köç”, “Səs”, “Günah duası” və “Ceviz qurdu”, R.Dünyamalının “Tərsinə
addımlayan
kölgələr”,
İ.Hüseynovun
“İdeal”
romanlarıalman
ədəbiyyatından M.Maronun “Animal triste”,A.Mayerin “Ruhlar günü”,
M.Beyerin “Uçan itlər” və digər romanlar ilə müqayisəli şəkildə
araşdırılmışdır. Təhlil olunan əsərlərdə yaddaş, nəsillər arasındakı əlaqə,
nasizm və sosializmin törətdiyi facilər öz əksini tapmışdır.
M.Maronun “Animal triste” romanında sosialist Almaniyasından
fərqli bir cəmiyyətdə böyümüş Frans ruhən azad və fiziki cəhətdən
sağlamdır. Onun fikrincə, “kişi ev tikməli, kitab yazmalı və özündən sonra
bir oğul övladı qoymalıdır”. Düşüncə baxımından Frans S.Əhmədlinin
1
Salamoğlu T. Müasir Azərbaycan romanı: janr təkamülü (XX əsrin 80-ci illəri) //
Bakı: “Nafta-press”, 2005, s. 11.