Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi nizami GƏNCƏVİ adına ƏDƏBİyyat institutu

           

 

25 

manera  kimi  simvollarla,  folklor  texnologiyası  ilə  müasir  mühiti  və  onun  

mahiyyətini,  problemlərini  açmaq  missiyasında  görünür.  Bütün  bunlar 

nağıl  formullarına  müraciətin  məqsəd  və  tipində  müxtəliflikləri,  mətnaltı 

manera kimi hansı düşüncəni ifadə etməyin rəngarəngliyini aşkarlayır. 

Azərbaycan  ədəbiyyatının  60-80-ci  illər  mərhələsində  nağıl  möv-

zusuna müraciətin mahiyyət və spesifikasında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri 

baş  verdi.  Ədəbi  mühit  bundan  bütünlükdə  siyasi  mühitin  mahiyyətini, 

ideologiyanın  məqsəd  və  niyyətini  ortaya  qoymaq  üçün  yararlandı.  Nağıl 

mövzusunun  mətnaltı  manera  imkanları  ilə    nağıl  simvolikası  imperiya 

təfəkkürünün  ifadəsi  üçün  mühüm  vasitəyə  çevrildi.  İ.Hüseynov,  İ.Şıxlı, 

İ.Əfəndiyev,  B.Vahabzadə,  X.R.Ulutürk,  Y.Səmədoğlu,  Anar,  Elçin, 

M.Süleymanlı və s. sənətkarlar müxtəlif formalarda nağıl strukturunu,  bu 

mətn  tipinin  obraz,  motin  və  süjet  imkanlarını  yeni  düşüncə  tipində  bədii 

arenaya gətirməyin yolunu tutdular.  Xalqın tarixi-mifoloji yaddaşının, elat 

təsəvvürlərinin,  inanсlarının,  milli  kimliyinin  qorunuşunun  vacibliyini 

təqdimə  üstünlük  verdilər.  Soykökə  qayıdış  və  milli  tarixi  kimliyin  dərki 

üçün nağılın müstəsna funksiyaya malikliyini, manera və təsir imkanlarını 

dərk  edib  ondan  yararlanmaq  yolunu  tutdular.  Bütün  bunlar  XX  əsr  bədii 

düşüncəsində nağıla müraciətin mahiyyətini, məqsəd və məramını, nağılın 

bir forma kimi imkanlılığını, prinsipal səciyyə daşıdığını aydınlaşdırır. 

Disserasiyanın  “Nəticə”  hissəsi  onu  deməyi  əsas  verir  ki,  XX  əsr 

Azərbaycan  ədəbiyyatı  mündəricə  və  mahiyyət  baxımından  maraqlı 

zənginliklərlə  səciyyələnir.  Bədii  düşüncənin  diqqət  mərkəzində  dayanan 

milli-tarixi  yaddaşın  bərpası  sırasından  olan  taleyüklü  soykökə  qayıdış, 

milli özünüdərk, istiqlal mücadiləsi dəyərlərin bədii sferaya gətirilməsi  və 

s. məsələlər bütün əsr boyu məqsəd və  məram olaraq  əsas götürülmüşdür. 

Xalq yaddaşında zaman-zaman qəlibləşmiş formullar, epos təfəkkürü, nağıl 

simvolikası,  dastan  təhkiyəsi,  əfsanə,  rəvayət,  miflərdən  gələn  obraz  və 

motivlər  iyirminci  yüzillik  boyu  bədii  düşüncəni  müxtəlif  şəkillərdə 

hərəkətləndirdi.  Əsrin  əvvəllərində  Həsən  bəy  Zərdabinin,    Soltan  Məcid 

Qənizadənin, Məhəmməd ağa Şahtaxtlının, Əli bəy Hüseynzadənin, Əhməd 

bəy  Ağaoğlunun,  Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin,  Firidun  bəy  Köçərlinin, 

Nəriman Nərimanovun, Cəlil Məmmədquluzadənin, Mirzə Ələkbər Sabirin, 

Məhəmməd  Hadinin,  Abbas  Səhhətin,  Hüseyn  Cavidin,  Abdulla  Şaiqin, 

Haşım  bəy  Vəzirovun,  Abdulla  bəy  Divanbəyoğlunun,  Əhməd  Cavadın, 

Süleyman  Sani  Axundovun,  Rəşid  bəy  Əfəndiyevin,  Məmməd  Səid 

Ordubadinin və başqalarının yaradıcılığında xalq düşüncəsində qəlibləşmiş 

modellərə  düşünülmüş  və  məqsədli    müraciətin  çoxalması  prosesi  getdi. 

---

           

 

26 

H.Zərdabinin  “xalqın  övladlarının  başa  düşəcəyi  aydın  əsərlər  yazmaq” 

çağırışı bir növ mühitin baş şüarına çevrildi. 

Sovetlər  dönəmində  nağıl  mövzusuna  müraciətin  məqsəd  və 

məramında, mündəricəsində  müxtəlif  görüntülər və keyfiyyət dəyişmələri 

nəzərə  çarpır.  Bunun  isə  köklü  səbəbləri  vardır.  Heç  şübhəsiz,  XIX  əsrin 

sonu  və  XX  əsrin  əvvəllərindəki  maarifləndirmə,  xalqın  mədəni 

səviyyəsinin  yüksəldilməsi  düşüncəsi  ədəbi-mədəni  düşüncə  sahiblərinin 

fəaliyyətində  sonrakı  onilliklərdə  də  davam  edirdi.  Geriliyin  aradan 

qaldırılması,  xalqın  aşağı  təbəqəsinin    dünyagörüşünün  irəliləməsi  üçün 

ədəbi  mühit  milli-mənəvi  mədəniyyətin  dəyərlər  sisteminə,  xalq 

düşüncəsindən  gələn  maarifçi-humanist  keyfiyyətlərə  daha  çox  üstünlük 

verirdi. Nağıl dünyasının mənəvi zənginliyi bu məram və məqsədin həyata 

keçirilməsi üçün ən yaxşı yol və vasitələrdən biri idi.   

XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatında  nağıl  mətninin  yazılı  ədəbiyyata 

məxsus hekayə, roman, poema, pyes və başqa janrlarla sintez halına gələrək 

nağıl-hekayə,  nağıl-povest,  nağıl-pyes,  nağıl-poema  kimi  maraqlı  bədii 

örnəklərin  yaranmasına  yol  açdı.  Bu  sintez  nəticəsində  yaranan  bədii 

nümunələr  istər  poeziya,  istər  nəsr,  istərsə  də  dramaturgiya    sahəsində 

böyük  canlanma    yaratdı.  Çünki    onlar  məhz  bu  janr  sintezi  arxasında 

cəmiyyətin  siyasi,  ictimai,  mədəni  problemlərini  ifadəyə  yönəlirdi. 

Maarifçi-realistlərin  düşüncəsinə  görə, sosial  sferada  baş  verən  prosesləri, 

çatışmamazlıqları, münasibətləri həll etməyin yeganə yolu maarifləndirmə 

ilə bağlı idi. 

İyirminci yüzillik  yazılı  ədəbiyyatında nağıl mövzusuna müraciətin 

əsas  istiqamətlərindən  biri  siyasi  mühiti,  sovet  totalitar  sistemini,  rejimin 

müstəmləkəçilik  siyasətini,  xalqlara  qarşı  məkrli    yanaşmalarını,  millətlər 

və  xalqlar  arasındakı  münasibətlərdə  süni  gərginliklər  yaradılmasını,  milli 

münaqişə  ocaqlarının  təşkilini  və  s.  məsələlərə  bu  və  ya  digər  dərəcədə 

mövqe  nümayiş  etdirmək,  xalqı  baş  verə  biləcək  təhlükələrə  qarşı  hazır 

olmağı  səsləmək  idi.  Çünki  həm  çarizm,  həm  də  sovetlər  ittifaqı  bütün 

mahiyyəti ilə imperiya məfkurəsinə köklənmişdi və xalqlara da yanaşmada 

bu təsəvvürü əsas götürürdü.  

Azərbaycan  ədəbiyyatının  60-80-ci  illər  mərhələsində  nağıl  möv-

zusuna müraciətin mahiyyət və spesifikasında ciddi keyfiyyət dəyişiklikləri 

baş  verdi.  Ədəbi  mühit  bundan  bütünlükdə  siyasi  mühitin  mahiyyətini, 

ideologiyanın  məqsəd  və  niyyətini  ortaya  qoymaq  üçün  yararlandı.  Nağıl 

mövzusunun  mətnaltı  manera  imkanları  ilə    nağıl  simvolikası  imperiya 

təfəkkürünün  ifadəsi  üçün  mühüm  vasitəyə  çevrildi.  İ.Hüseynov,  İ.Şıxlı, 

İ.Əfəndiyev,  B.Vahabzadə,  X.R.Ulutürk,  Y.Səmədoğlu,  Anar,  Elçin, 

---

           

 

27 

M.Süleymanlı və s. sənətkarlar müxtəlif formalarda nağıl strukturunu,  bu 

mətn  tipinin  obraz,  motin  və  süjet  imkanlarını  yeni  düşüncə  tipində  bədii 

arenaya gətirdilər.  

 

Dissertasiyanın  əsas  məzmunu  iddiaçının  aşağıdakı  tezis  və 

məqalələrində öz əksini tapmışdır: 

 

  1.  Anarın  “Ağ  Qoç,  Qara  Qoç”  əsərində  folklordan  istifadə  mane-

rası // Dil və ədəbiyyat, BDU, Beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal,2011,№ 3(87), 

s.142-144. 

2.  S.S.Axundovun  hekayələrində  nağıl  motivləri.  Azərbaycanşünas-

lığın  aktual  problemləri  /  Ümummilli  Lider  Heydər  Əliyevin  anadan 

olmasının 91-cı ildönümünə həsr olunmuş  V  Beynəlxalq elmi konfransın 

materialları,  05-07 may 2014-cü il, Bakı: 2014, s.100-112.  

3.  XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatında  nağıl-poemalar  //  AMEA-nın   

“Xəbərləri”, Humanitar Elmlər seriyası  2014, № 2, s.155-159. 

 4.  Anarın  “Yaxşı  padşahın  nağılı”əsərinin  janr  səciyyəsi  //  AMEA 

Nizami  adına  Ədəbiyyat    İnstitutunun  “Ədəbiyyat  məcmuəsi”,  Xüsusi 

buraxılış,  XXVI cild.  Bakı:  Elm və təhsil,  2015, s. 289-293. 

5. Yusif Vəzir Çəmənzəminli və Azərbaycan nağılları // Sivilizasiya, 

Bakı Avrasiya Universiteti, Elmi-nəzəri jurnal, 2016,  № 2,  s. 72-76. 

 6. In the 20 

th 

century Azerbaıjanı literature the use of  for faırytale   

as  a  tool  for  sublımınal  messages  //  Лıтература  в  контекстı  культури.  

Збiрник  наукових праць,  Випуск  27, KИİВ, 2016, c. 24-31.  

7.    XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatında  nağıl    janrının  yeri  //  Dil  və 

ədəbiyyat.  BDU,  Beynəlxalq  elmi-nəzəri   jurnal,   Bakı: 2016, № 1 (98),   

 s. 455-457. 

8.  Anarın yaradıcılığında nağıl mövzusundan istifadənin formaları // 

AMEA-nın  “Xəbərləri”, Humanitar Elmlər seriyası,  2017, № 1, s. 93-96.  

9. Əzizə Çəfərzadənin hekayələrində nağıl, əfsanə  və rəvayət  möv-

zusuna müraciətin forma və üsullar //  Filologiya məsələləri, 2017,  № 6, s. 

388-393. 

      

 

 

                                                                  

 

 

 

---

           

 

28 

Саадaт  Маммед кызы Байрамова 

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОТОБРАЖЕНИЕ ТЕМЫ СКАЗКИ В 

ПИСЬМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНАСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ХХ ВЕКА 

РЕЗЮМЕ 

Представленная  диссертация  состоит  из  введения,  двух  глав, 

заключения и списка использованной литературы. 

Во  «Введении»  обоснованы  актуальность  темы,  степень 

изученности,  цели  и  задачи,  теоретико-методологические  основы, 

научная  новизна,  теоретическое  и  практическое  значение  диссертации, 

даются сведения о её апробации и структуре. 

I  глава  «Художественно-историческая  необходимость  обращения 

к  теме  сказок  в  разные  периоды  ХХ  века»  состоит  из  2  разделов.  В 

первом  разделе  «Место  темы  сказки  в  художественной  литературе 

первой  половины  ХХ  века»  внимание  уделено  сути  проблемы.  Здесь 

выявляются  причины  обращения  к  сказкочным  сюжетам,  её  формулам 

при  определении  генетики,  функционального  содержания  в  свете 

проблем общества и художественной среды. 

Во  втором  разделе  I  главы  -  «Качественно  новый  подход  к  теме 

сказки»  изучается  разнообразие  подходов  в  представлении  событий, 

смысла и значения обращения к сказочным сюжетам в советское время. 

Во  второй  главе  –  «Форма  и  стиль  обращений  к  сказочным 

темам» - также имеется два подраздела. Объектом исследования первой 

подраздела  являются  проблема  «Творческие  поиски  в  традиционно-

просветительском 

представлении 

темы 

сказки». 

Обращение 

представителей  азербайджанской  литературы  ХХ  века  к  сказочным 

сюжетам,  представляет  интерес  с  точки  зрения  разнообразия  тем, 

сюжетов, форм и стилей отмеченных произведений. На протяжении  ХХ 

века  исследование  тематических  различий,  разнообразия  мотивов, 

сюжетов,  сюжетов,  стилей  проводилось  хронологически  по  отдельным 

десятилетиям.  Благодаря  этому  нам  представилось  возможность 

тщательного  изучения  в  творчестве  азербайджанских  писателей  ХХ 

века  таких  формул  сказок,  как  сказка-рассказ,  сказка-повесть,  сказка-

роман, сказка-поэма, сказка-басня, сказка-драма. 

Во  втором  разделе  ЖЖ  главы  -  «Обращение  к  теме  сказки  как 

иносказательному  приему»  определяются,  анализируется  явление  

подтекстового  мышления.  Азербайджанские  писатели  И.Гусейнов, 

И.Шихлы,  И.Меликзаде,  Анара,  Эльчин,  С.Азери,  Ю.Самедоглу, 

М.Сулейманлы и писатели пробовали выйти за установленные рамки. В 

их  произведениях  уже  были  предприняты  попытки  при  помощи 

определённого  подтекста  использовать  мотивы  протеста.  В  них  прямо 

или косвенно было выражено национальное мышление. 

В «Заключении» диссертации обобщены полученные в результате 

исследования выводы. 

---

           

 

29 

Saadat  Mammad gizi Bayramova 

Artistic Expression of the Tale Topic in XX Century Azerbaijani 

Written Literature  

SUMMARY 

  

Dissertation consists of introduction, two chapters, result and the list of 

utilized literature. 

There are based urgency, degree of studying, object and duty, theoretical-

methodological basis,  scientific novelty,  theoretical  and  practical importance of 

topic and it is informed about the structure and approbation in the “Introduction” 

of the dissertation.  

 First  chapter  that  is  named  “Literary  historical  importance  of 

appealing  to  the  topic  of  tale  in  the  different  stages  of  XX  century”  is 

generalized in two sub-chapters. It is paid attention to the essence of the problem 

in the first sub-chapter which is called “Place of the tale subject in the artistic 

literature in the first half of XX century”. It is clarified functional importance, 

genetics of benefiting from the tales, formulas of tales from the perspective of the 

problems of literary environment and society.  

 It  is  investigated differences among  the appeals  to  the  subject of  tale  in 

Soviet eve and importance of presentation and estimating of events in the second 

sub-chapter  named    “Renewal  of  the  appeal  to  the  tale  subject  from  the 

quality point of view”. 

 The  problem  is  generalized  in  two  sub-chapters  in  the  second  chapter 

“Forms and ways of appealing to the tale subject”. It is became object of the 

investigation “Artistic searches in the traditional-educationalist presentation 

of  the  tale  subject”.  Forms  and  ways  of  appealing  to  the  tale  subject  of  XX 

century Azerbaijani literature that rouse interest from topical and contents point 

of  view  lead  some  serious  problems.    Analysis  that  have  been  conducted  for 

century  make  it  inevitable  to  study  the  problems  of  subject,  motif,  plot,  style, 

even  the  differences  in  separate  decades.  So,  it  becomes  necessary  to  observe 

formula of  tale in  the activity  of  artists from  the perspective  of  tale-story,  tale-

narrative, tale-novel, tale-poem, tale-fable, tale -drama.   

 Second  chapter  that  is  called  “Appeal  to  the  subject  of  the  tales  as  a 

implicated manera” is the event of defining the things given in hinted thought. 

There  are  efforts  to  destroy  existing  borders  in  the  works  of  I.  Huseynov,  I. 

Shikhli,  I.  Malikzadeh,  Anar,  Elchin,  S.  Azar,  Y.  Samadoghlu,  M.  Suleymanli 

and  other  such  masters.  If  to  tell  the  truth  there  are    witnessed    motifs  of 

objections  in  some  sub-texts.  The  most  interesting  thing  that  is  observed  is  to 

express national thought directly or indirectly.  

 Results  gained from the dissertation are generalized in the “Summary”. 

It  can  be  concluded  that  XX  century  Azerbaijani  artistic  prose  is  characterized 

with interesting richness from the essential and contents point of view.  

                                                            

                          

 

---

           

 

30 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Kağız formatı: 60/84 16/1 

Sayı: 100  

 

AMEA-nın mətbəəsində çap olunmuşdur. 

 

 

---

           

 

31 

НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК  АЗЕРБАЙДЖАНА 

ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ им. НИЗАМИ ГЯНДЖЕВИ  

      

                                                   

 

                                                                         На  провах  рукописи 

 

 

 

СААДAТ  МАМЕД кызы БАЙРАМОВА 

 

 

 

ХУДОЖЕСТВЕННОЕ ОТОБРАЖЕНИЕ ТЕМЫ СКАЗКИ В 

ПИСЬМЕННОЙ АЗЕРБАЙДЖАНАСКОЙ ЛИТЕРАТУРЕ ХХ 

ВЕКА 

 

 

 

5716. 01  – Азербайджанская литература 

 

 

 

 

А В Т О Р Е Ф Е Р А Т 

 

 

 

 

диссертации на соискание ученой степени 

доктора философии по филологии  

              

 

 

                                      

 

 

БАКУ – 2017