Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BAKI – “ELM” – 2014
- G İ R İ Ş
| 2 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI GENETİK EHTİYATLAR İNSTİTUTU R.T. ƏLİYEV, M.Ə. ABBASOV, V.R. RƏHİMLİ STRES VƏ BİTKİLƏRİN ADAPTASİYASI Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Aqrar Elmlər Bölməsinin 19. 11. 2013-cü il tarixli 6 saylı qərarı ilə nəşr olunur. BAKI – “ELM” – 2014 3 Elmi redaktor: AMEA-nın həqiqi üzvü, biologiya elmləri doktoru, professor İradə Məmməd qızı Hüseynova Rəyçilər: biologiya elmləri doktoru, professor Ellada Mirəli qızı Axundova biologiya elmləri doktoru, professor Ziya Qəhrəman oğlu Əbilov R.T. Əliyev, M.Ə. Abbasov, V.R. Rəhimli. Stres və bitkilərin adaptasiyası. Bakı: “Elm”, 2014, 348 səh. İSBN 978-9952-453-90-9 Stres amillər canlı orqanizmlərin, xüsusilə, bitkilərin həyat fəaliyyə- tinə mənfi təsir etməklə onların inkişafını məhdudlaşdırır və məhsuldarlı- ğını aşağı salır. Bu baxımdan stres amillərin bitkilərə təsirinin öyrənilməsi və adaptasiya mexanizmlərinin aşkar edilməsi hüceyrədə stresin tənzim- lənməsində mühüm rol oynayır. Kitabda quraqlıq və şoranlıq stres amillə- rinin bitkilərə, xüsusilə kənd təsərrüfatı bitkilərinə təsiri, stresə davam- lılığın fizioloji-genetik əsasları və qiymətləndirilməsi haqqında geniş mə- lumat verilmişdir. Eyni zamanda buğda, arpa və qarğıdalı bitkiləri üzərin- də müəlliflər tərəfindən aparılmış elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri də geniş şərh olunmuşdur. Əldə edilmiş təcrübi nəticələr bitkilərin stresə davamlılıq mexanizminin aydınlaşdırılmasında faydalı ola bilər. Kitabdan universitetlərin biologiya və kənd təsərrüfatı ixtisasları üz- rə təhsil alan tələbə, magistr və doktorantları, həmçinin elmi-tədqiqat ins- titutlarının bitki fiziologiyası, molekulyar biologiya, genetika və seleksiya sahəsində çalışan tədqiqatçı- mütəxəssisləri istifadə edə bilərlər. © “Elm” nəşriyyatı, 2014 4 G İ R İ Ş Müasir dünyada baş verən qlobal iqlim dəyişiklikləri yer kürəsində ekoloji vəziyyətin ağırlaşmasına, quraqlıq və duzluluq kimi stres amillərin inkişafına, bir sıra qiymətli bit- ki növlərinin məhv olmasına səbəb olmuşdur ki, bu da gələ- cəkdə insanların qida məhsullarına olan təlabatının ödənil- məsində ciddi çətinliklərin yaranmasına gətirib çıxara bilər. Buna görə də, əlverişsiz torpaq iqlim şəraitində becərilə bi- lən, müxtəlif streslərə, o cümlədən, quraqlıq və şoranlığa da- vamlı bitki genotiplərindən istifadə etməklə, daha məhsuldar və stres amillərə davamlı yeni bitki sort və formalarının ya- radılması qarşıda duran aktual problemlərdəndir. Bu prob- lemin həlli üçün səhralaşma və şoranlaşma proseslərinin qa- rşısının alınması ilə yanaşı, stres amillərə davamlı gen mən- bələrinin üzə çıxarılması, davamlılığın molekulyar-genetik əsaslarının tədqiqi və davamlılıq mexanizmlərinin müəyyən- ləşdirilməsi dünya elmində ən vacib istiqamətlərdən sayılır. Bioloji baxımdan stres bitkinin normal inkişafını zəiflə- dən və ya onu mənfi istiqamətdə dəyişən xarici mühit şərai- tindəki hər hansı bir dəyişiklik kimi qəbul edilir [248]. Bio- tik (patogen, digər orqanizmlərlə rəqabət və s.) və abiotik (quraqlıq, duzluluq, radiasiya, yüksək və aşağı hərarət və s.) streslər, bitkilərin fizioloji fəaliyyətində dəyişikliklərə səbəb olur, hüceyrədə gedən biosintetez prosesini zəiflədir, normal həyat fəaliyyətini pozur və son nəticədə bitkilərin ölümünə səbəb ola bilir [249]. Hazırda yer üzərində istifadə olunan torpaq sahələrinin stres amillərə görə təsnifatında, təbii stres amili olan quraq- lıq 26%-dən çox sahəni əhatə edir. Bunun ardınca 20%-lə duzluluq stresi və 15%-lə soyuqluq və ya şaxta stresləri 5 gəlir. Digər streslər isə 29% təşkil edir. Yalnız 10%-lik bir sahə hər hansı bir stresin təsirinə məruz qalmır [134]. Qu- raqlıq stresi inkişafa və məhsuldarlığa təsir edən ən geniş ya- yılmış mühit amillərindən biri olmaqla, bitkilərdə bir çox fizioloji, biokimyəvi və molekulyar cavablar induksiya edir və bitkilər əlverişsiz mühit şəraitinə adaptasiya olunmaq üçün tolerant mexanizmlərı formalaşdırırlar [113]. Bu mexa- nizmlərin öyrənilməsi, əlverişsiz xarici mühit amillərinə qar- şı davamlı bitki sort və formalarının yaradılmasında böyük nəzəri və təcrübi əhəmiyyət kəsb edir. Bütün canlı orqanizmlər, o cümlədən bitkilər öz həyat fəaliyyəti dövründə daima yaşadıqları ətraf mühit amillərinin təsirinə məruz qalırlar. Orqanizmlərin xarici mühit amillə- rinə cavab reaksiyaları ümumi xarakter daşıyır. Bu amillər təbii şərait dəyişmələri (quraqlıq, duzluluq, radiasiya, yüksək və aşağı temperatur və s.), infeksion amillər (viruslar, bakte- riyalar və s.) və ya digər antropogen amillər ola bilər. Bitki- lərin yaşaması və öz həyat fəaliyyətini davam etdirməsi üçün onlar dəyişilmiş xarici mühit amillərinə qarşı adaptasiya olunmalıdırlar. Təkamül prosesində orqanizmlərin xarici mü- hit amillərinə qarşı müxtəlif adaptasiya yolları yaranmış, la- kin bu amilləri dərk etmək və onlardan müdafiə olunmaq mexanizmlərı hələ tam aydınlaşdırılmamışdır [42, 69, 70]. Aparılan araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, bitkilər əlverişsiz mühit şəraitinə – stresə adaptasiyada müəyyən rol oynayan müxtəlif genlərin induksiyası da daxil olmaqla, bir sıra biokimyəvi və fizioloji dəyişikliklərlə cavab verirlər [42, 48]. Lakin stres amillərə qarşı həmin cavab re- aksiyaları genotipdən, stresin təsir müddətindən, bitkinin in- kişaf fazasından, həmçinin toxuma və hüceyrənin tipindən asılı olaraq müxtəlifdir. Stres şəraitində bitkilərin tolerantlığı, Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|