Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
39 metabolitlərin vasitəsilə genoma təsir edib mütasiyalara səbəb ola bilər [57]. Bitkilərin yüksək temperatura qarşı reaksiyası su reji- minin pozulması ilə əlaqədardır. Yüksək temperaturun mənfi təsiri nəticəsində hüceyrənin zülal-yağ kompleksi parçalanır. İstilik stresinə qarşı davamlı olan bitkilər termostabil zülal və fermentlərin varlığına görə digərlərindən fərqlənirlər. Yüksək temperaturun təsirindən normal fizioloji proseslərin pozulması nəticəsində onların istiliyə davamlılığı azalır [222]. İstiliyə davamlı bitkilərə istilik şoku zülallarının biosin- tezini və transkripsiya-translyasiya sisteminin aktivliyini artır- maq xüsusiyyəti xasdır. Bitkinin quraqlığa və yüksək tempe- ratura uyğunlaşmasını xarakterizə edən göstərici kimi tərki- bində neytral lipid, fosfolipid və istilik şoku zülalı saxlayan xlorofil-zülal-lipid kompleksinin istiyə davamlılığı nəzərdə tutulur [60]. Məlumdur ki, temperatur stresi fotosintezin intensivli- yinə, bitkilərin tənəffüs və transpirasiyasına, kökün sorucu funksiyasına, metabolik proseslərə təsir göstərir. Bu halda temperatur dərəcəsi, onun təsir müddəti, bitkinin növ və sort xüsusiyyəti, ontogenezin fazası, toxumaların fizioloji vəziy- yəti və s. amillər mühüm əhəmiyyət kəsb edir [60]. Yüksək temperatur, bitkilərə ilk inkişaf fazalarında daha çox zərər yetirir. Çünki cavan, aktiv böyüyən toxumalar yaşlı orqanlara nisbətən istiliyə daha həssas olurlar [71]. Taxıllar üçün yüksək temperatur çiçəkləmə fazasında xüsusilə zərər- lidir. Bu fazada yüksək temperatur və hava rütubətinin aşağı olması, sağlam və keyfiyyətli tozcuqların əmələ gəlməsinə və tozlanmanın normal getməsinə mane olur. Bu isə öz növbəsin- də sünbüldə seyrəkdənliliyə və ümumi məhsuldarlığın azal- masına səbəb olur. Süd yetişmə fazasında isə yüksək hərarətin 40 təsirindən toxumlar tam dolmur, qırış toxumlar əmələ gəlir, məhsulun miqdarı və keyfiyyəti xeyli aşağı düşür [383]. Bitkilərdə fotosintez prosesi, tənəffüs prosesinə nisbətən yüksək hərarət stresinə qarşı daha həssasdır [74]. Yüksək hərarətin təsirindən bitkilərdə boy artımı və fotoassimilyasiya dayanır. Bitkilərdə bu proseslər fermentlərin fəaliyyətinin azalması, qaz mübadiləsinın yüksəlməsi və onun enerğetik effektliyinin aşağı düşməsi, biopolimerlərin, o cümlədən zülalların hidrolizinin güc- lənməsi, amonyak və diğər zəhərli maddələrin protoplazmaya ötü- rülməsinin nəticəsində baş verir [75, 218]. Yüksək temperatur stresinə davamlı bitkilər isə, bu şəraitdə amonyakdan istifadə etməklə çoxlu miqdarda üzvi turşular sintezləyərək zərərli təsirləri aradan qaldıra bilirlər [326, 375]. Bitkilərin temperatur təsirindən zədələnməsinin fizioloji mexanizmi olduqca müxtəlifdir və maddələrin parçalanma pro- seslərinin əmələgəlmə proseslərinə nisbətən üstünlüyü ilə gedən metabolizm pozğunluqları ilə əlaqədardır. Burada aparıcı rol pro- toplazmanın genetik, fiziki-kimyəvi xüsusiyyətlərinə məxsusdur. Çox yüksək temperatura qarşı protoplazma metabolizmin əhə- miyyətli dərəcədə qüclənməsi ilə cavab verir [57]. Yüksək temperaturun bilavasitə zədələyici təsiri nəticə- sində bitki hüceyrəsində zülal-lipid kompleksi parçalanır və parçalanmanın aralıq və son toksiki məhsulları yaranır. Bit- kilərin temperatur artımına dözümlülüyü hüceyrənin az sulu olması, yüksək miqdarda termostabil zülalların və enzimlərin (fermentlərin) mövcudluğu hesabına təmin olunur. Dözüm- lülük sitoplazmanın vəziyyətindən, zülal-lipid kompleksinin davamlılığından, zülalların resintezinin sürətinin artmasından və s. aslıdır [68]. Bununla bərabər istiyə davamlı bitkilərin eyni dərəcəli müxtəlif tipli tolerantlıqla inkişafı mütləq deyildir. 41 Bitkilərin əksər növlərində tolerantlıq hesabına tem- peratur stresinin mənfi təsirini zəiflətmək və ya aradan qal- dırmaq qabiliyyəti tamamilə məhdud xarakter daşıyır və qanu- nauyğun olaraq qaçınmaq mexanizmləri hesabına təmin olu- nur ki, bütün bunlar da genetik aparatın nəzarəti altında hə- yata keçirilir. 1.5. Bitkilərin quraqlıq və yüksək hərarət streslərinə davamlılığının molekulyar-genetik əsasları Quraqlıq stresi, bitkilərdə fizioloji, biokimyəvi və mo- lekulyar səviyyələrdə bir çox dəyişikliklərə səbəb olur. Bu- nunla əlaqədar bitkilərdə əlverişsiz mühit şəraitinə adaptasiya olunmağı təmin edəcək tolerantlıq mexanizmləri yarana bilir [113, 233]. A. Blum (1986) quraqlığa tolerantlığın fizioloji və biokimyəvi əsaslarının müəyyənləşdirməsini və məhsuldarlığı artırmaq üçün onlardan istifadəni çox vacib hesab edir [134]. Quraqlığa qarşı ayrı-ayrı növ və sortlarda mövcud olan müdafiə mexanizmlərinin fəaliyyətinin, dehidratlaşmanın, so- matik tənzimləmənin, hüceyrə membranının stabilliyinin, fo- tosintetik sistemin tolerantlığının, regenerasiyanın, morfoana- tomik əlamətlərin quruluş və funksiyalarının xüsusiyyətləri genetik sistemin müxtəlifliyi ilə təyin olunur. Davamlılığı tə- min edən bir çox mexanizmlər, adətən poligen xarakter daşı- yır və müvafiq koadaptiv gen bloklarının nəzarəti altında olur [6, 19]. Məsələn, buğdanın quraqlığa qarşı davamlılığı bir neçə genin təsiri altındadır və bu bitkidə keyfiyyət fərqlərinin əsasını absis turşusunun sintezinin artması və quraqlıq zamanı bu turşunun toplanması təşkil edir. Absis turşusunun sintezi buğda bitkisində bir genlə tənzim olunur [363]. Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|