Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 
57 
lərin  böyüməsinə  və  yaşıl  piqmentlərin  biosintezinə  stimul-
laşdırıcı təsir göstərdiyini müəyyən etmişlər [44]. 
Pomidor bitkisinin  vegetasiyası dövründə salisit turşusu-
nun (ST) aşağı qatılığının 100 mM NaCl təsirindən yaradılmış 
duz stresini tolerə etdiyi, duzun təsirindən, pomidor bitkisinin 
həm  köklərində,  həm  də  yarpaqlarında  şəkər  birləşmələrinin 
azaldığı  və  bu  azalmanın  ST  təsirindən  qismən  aradan  qaldı-
rıldığı müəyyən edilmişdir. Daha sonra ST, nəzarətə nisbətən 
fotosintetik  elektron  daşıma  nisbətini  və  fotokimyəvi  para-
metləri də artırmışdır [359]. 
Buğda  ilə  aparılan  digər  bir  tədqiqatlarda  10  mM  NaCl-
un  kök  və  gövdənin  böyüməsini  azaqltdığı,  ürə,  metilürə  və 
etilürə  kimi  maddələrə  qarşı  membranın  keçiriciliyinin  duza 
tolerantlığın  təyinində  bir  meyar  kimi  istifadə  oluna  bilməsi 
qeyd edilmişdir [256]. 
Duzluluq zülal sintezinə də mənfi təsir edir. Duzlu şəraitdə 
yetişən bitkilərin  yarpaqlarında  zülal  sintezi  ya  su qıtlığı,  ya da 
spesifik  ion  çoxluğunun  təsiri  nəticəsində  azalır  [300].  Ümu-
miyyətlə,  həssas  bitkilərdə  tolerantlarla  müqayisədə  ionların 
daha  sürətlə  toplanması  baş  verir  və  bu  ion  artıqlığı  yarpaq-
ların və sonda bitkilərin məhvinə səbəb olur [285].  
NaCl  duzunun  zülal  sintezinə  təsiri,  həssas  sortlarda 
(lobya,  soya  və  s.)  xlorun  toksikliyindən,duza  daha  tolerantlı 
olan  bitkilərdə  yarpaqlardakı  Na
+
/K
-
  nisbətindəki  uyğunsuz-
luqla  əlaqədər  meydana  gəlir.  Protein  sintezində  baş  verən 
pozuntularla  əlaqədar  meydana  gələn  amonyak,  lizin  və  digər 
amin turşuları bitki hüceyrələrinə toksik təsirə malikdirlər [300]. 
Bir  çox  tədqiqatlarda  müxtəlif  streslər,  o  cümlədən,  şo-
ranlıq,  quraqlıq,  yüksək  temperatur,  intensiv  ışıq  və  mineral-
ların çatışmazlığı şəraitində, sərbəst radikalların əmələ gəldiyi 
müəyyən  edilmişdir.  Bu  molekulların  əsas  zərərli  təsirləri 

---

 58 
yağların  oksidləşməsi,  zülalların  parçalanmasi  və  nəticədə 
biomembranların  zədələnməsi  ilə  təzahür  edir.  Odur  ki,  anti-
oksidativ qabiliyyətinə malik olan bitkilər, oksidativ  streslərə 
qarşı dözümlüdürlər [17, 120, 267].  
Sübut olunmuşdur ki, prolinin hidrofil molekulu sitoplaz-
manın  turşuluğunu  artıraraq  hüceyrənin  metabolizm  müddə-
tində  NADP
+
/NADPH  nisbətini  sabit  saxlayır.  Stres  keçdik-
dən sonra  toplanmış prolin  molekulları  tədricən parçalanır  və 
bunun nəticəsində ATP molekullarının bir qismi stresin mənfi 
təsirlərinin kompensasiyası üçün istifadə olunur [207]. 
Bəzi  elmi  mənbələrdə  prolinin  stres  şəraitində  effektli 
olmasına  dair  ziddiyətlər  də  vardır.  Onlardan  birində  Lutz 
[252]  prolinin  sintezini  stres  altında  olan  bitkilər  tərəfindən 
adi  reaksiya  kimi  dəyərləndirmiş,  onun  funksiyalarına  da 
şübhə ilə yanaşmışdır. Buna oxşar nəticəni Delaserda və həm-
karları  [176]  sorqum  (Sorgum  bicolor)  bitkisindən  də  əldə 
edilmişdir. Bəzi tədqiqatlarda göstərilir ki, bu amin turşusunu, 
xüsusən  ekzogen  formada  istifadə  etdikdə,  əks  nəticələr  əldə 
olunur [118]. Bununla əlaqədar, oksigen radikallarının artması 
və  nəticədə  onların  mitoxondri  və  xloroplastların  quruluşuna 
zərər  vurması  haqqında  da  bəzi  məlumatlar  verilmişdir  [208, 
294].  Həmçinin  ekzogen  istifadədə  onun  miqdarı,  habelə 
bitkinin növü kimi amilləri də nəzərə almaq lazımdır.  
Lakin,  çoxsaylı  təcrübələrdə  müəyyən  edilmişdir  ki, 
prolin  şoranlığın  mənfi  təsirlərinin  azaltmasında  müsbət  rol 
oynayır  və  bir  çox  davamlı  genotiplərdə  prolinin  yüksək 
miqdarda  sintez  olunduğu  aşkar  edilmişdir.  H.G.  Rahne-
monun  apardığı  geniş  tarla  və  laboratoriya  tədqiqatlarının 
nəticələrinə əsasən müəyyən etmişdir ki, şoranlığın təsirindən 
badam  bitkisinin  yarpaqlarında,  prolinin  biosintezi  yüksəlir. 
Bu  amin  turşusunun  miqdarının  yüksəlməsi,  quraqlıq  stre-

---

 
59 
sində  də  müəyyən  edilmişdir  [20].  Ehtimal  edilir  ki,  onun 
biosintezinin  artması  şoranlıq  stresinin  hər  iki  fazası  ilə 
əlaqədardır.  İlk  fazada  hüceyrə  şirəsinin  osmos  potensialının 
mənfiləşməsi və yarpaqlarda suyun nisbi miqdarının azalması 
fizioloji  amillər  kimi  bu  metabolitin  biosintezini  təhrik  edir. 
İkinci  fazada  isə  zülalların  parçalanması  onun  biosintezinin 
əsas səbəbi hesab olunur. 
Pikoras  və  həmkarları  [316]  şoranlıqda  becərdilmiş 
limonda (Sitrus limon), eləcə də Nayer və Valiya [295] quraq-
lıqda  cücərdilmiş  buğdada  müəyyən  etmişlər  ki,  bu  streslərə 
dözümlülük ilə prolinin sintezinin arasında müsbət və etibarlı 
korrelyasiya  mövcuddur.  Odur  ki,  bu  amin  turşusu  dözümlü 
sortlarda  yüksək  miqdarda  sintez  olur.  Lakin,  bu  nəticələrə 
baxmayaraq,  onun  sintez  prosesi  indiyədək  dəqiq  müəyyən 
olunmamışdır.  Ancaq  son  illərdə  məlum  olmuşdur  ki,  D-fos-
folipaza  fermenti  Ca
2+
  kationları  ilə  birlikdə  və  absiz  tur-
şusunun  iştirakı  ilə  bir  siqnal  kimi  prolinin  biosintezi  həyata 
keçirilir [421].  
Hazırda  prolin  sintezi  ilə  əlaqədar  genləri,  gen  transfer 
metodu  ilə  həssas  sortlara  köçürmək  və  onlarda  endogen 
sintez gücünü artırmaq bir çox araşdırmaların əsas məqsədidir 
[118]. 
Bitkilərdə  antioksidativ  proseslər,  fermentativ  və  qeyri-
fermentativ mexanizmlər əsasında fəaliyyət  göstərirlər. Ümu-
miyyətlə,  fermentativ  mexanizmdə  katalaza,  superoksiddis-
mutaza (O
2
-
azaldan-qaldıran)  və peroksidaza fermentinin  izo-
formaları (H
2
O
2
-nin məhv ediciləri) kimi fermentlərin iştirakı 
və  qeyri-fermentativ  mexanizmdə  də  askorbat,  glutation,  ka-
rotnoidlər  və  habelə,  bəzi  poliollar,  amin  turşuları  və  s.  kimi 
komponentlərin  mühüm  rolları  müəyyən  edilmişdir  [93,  152, 
221, 414].  

---