Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi

 60 
Bunula əlaqədar, Qarat və həmkarları göstərmişlər ki, pam-
bığın  şoranlığa  dözümlü  sortlarında  qeyri-fermentativ  antiok-
sidant  prosesi  bir  askorbat-glutation  tsiklinin  fəallaşmasilə,  fer-
mentativ prosesini üstələyir. Çatzisavidis və həmkarları da [152] 
əksinə,  bir  yabani  pomidor  növündə  (Licoprsicon  pennelli) 
fermentativ  antioksidant  prosesin  səmərəliyini  sübut  etmiş  və 
göstərmişlər  ki,  həmin  prosesdə  superoksiddismutaza,  askorbat 
peroksidaza və dihidroksireduktaza fermentləri iştirak edirlər.  
Həmçinin  məlum  olmuşdur  ki,  antioksidativ  mexanizmlər 
bitkilərin  müxtəlif  orqanlarına  görə  fərqli  ola  bilər.  Belə  ki,  in 
vitro  şəraitində becərdilmiş  CAB-6P  (bir  komersiya  albalı  cala-
ğaltısı)  cücərtilərinin  yarpaqlarında,  şoranlığa  dözümlülük  pro-
sesi  fermentativ,  budaqlarında  isə  qeyri-fermentativ  mexanizm-
lərlə gedir [152]. 
Duzlu  şəraitdə  bitkilərdə  fitohormon  səviyyəsində  dəyişik-
liklər  meydana  gəlir. Bu dəyişikliklər, bitkilərin duzluluğa  qarşı 
göstərmiş  olduqları  təsirlərdən  biridir.  ABT  miqdarının  artması 
quraqlığın  və  duzluluğun  səbəb  olduğu  su  qıtlığının  bir  nəticə-
sidir  [279].  Əgər  hüceyrələr  öncədən  aşağı  səviyyədə  absis 
turşusu  (ABT)  təsirində  qalarsa,  duza  tolerə  etməyə  daha  çox 
imkan yaranır. ABT bir və ya daha çox protein sintezini stimulə 
edir  və  NaCl  təsiri  boyunca  yeni  proteinlərin  sintezi  baş  verir 
[158, 209]. 
NaCl  və  absis  turşusu  (ABT)  münasibətləri,  tolerantlıqla 
əlaqədər  yeni  proteinlərin  (stres  poteinlərin)  sintezi  ilə  nəticə-
lənir. Toxuma  kulturasında  yüksək  qatılıqlı  duz  şəraitində  absis 
turşususundan  istifadə etməklə tolerantlığa nail  olunmuşdur. Bu 
tolerantlıq,  sintez  olunan  yeni  proteinlərin  hesabına  mümkün 
olmuşdur [76, 330]. 
Sağlam bitkilərdə yüksək duz qatılığı yarpaqlardakı ABT 
miqdarını  yüksəldir,  köklərdən  yuxarı  qalxmasını  təmin  edir 

---

 
61 
və  tolerantlığa  səbəb  olur  [209].  Yarpaqlarda  ABT  səviyyə-
sinin artması ağızcıqların bağlanmasına səbəb olur ki, bu yolla 
da osmotik tənzimləmə həyata keçirilir. Duzluluq, çox sürətlə 
xlorofilin  dağılmasına,  zülal  sintezinin  tormozlanmasına  və 
yağların  quruluşunun  pozulmasına  da  səbəb  olur.  Kinetin  bu 
təsirləri aradan qaldıran bir hormondur. Kinetin və ABT kimi 
bitki hormonları, ağizcıqları  istiqamətləndirici təsirdən başqa, 
həm  də  bitki  su  əlaqələrinin  tənzimlənməsində  önəmli  rol 
oynayırlar [279].  
 
 
 
1.6.2.
 
 Duzluluq stresi nəticəsində bitki genomunun  
quruluş və funksional fəallığında baş verən dəyişikliklər 
 
Bitkilərin  stres  amillərə  cavab  reaksiyaları  müxtəlifdir, 
bu  reaksiyalar  içərisində  isə  ən  önəmlisi  genetik  aparatın  re-
aksiyasıdır. Bu reaksiya, DNT-nin quruluş  vəziyyətinin dəyi-
şilməsində  və funksional fəallığının, yəni  transkripsiya  inten-
sivliyinin yüksəlməsində özünü göstərir.  
Müəyyən  edilmişdir  ki,  bitkilərin  qeyri  əlverişli  mühit 
şəraitinə  davamlılığı,  hüceyrə  nüvəsində  xromatinin  quruluş 
vəziyyəti  və  funksional  fəallığının  dəyişməsi  ilə  idarə  olunur 
[31, 51, 91, 105, 106]. Xromatində DNT-nin quruluş vəziyyə-
tinin  dəyişməsi,  bir  tərəfdən  qısa  müddətli  təsirə  malik  ol-
maqla qeyri əlverişli mühit şəraitinə uyğunlaşmanı həyata ke-
çirir, digər tərəfdən bu dəyişmələr  irsi  xarakter daşıyır  və tə-
kamül prosesində rol oynayır [60].  
Bitki  hüceyrələrində  genlərin  ekspressiyası  transkripsiya 
və  translyasiya  zamanı  tənzim  olunur.  Gen  ekspressiyasının 
transkripsiya  səviyyəsində  baş  verməsi  onun  ən  mühüm  çə-
hətlərindən  biridir  və  eukariot  hüceyrələrdə  bu  proses  xro-
matinin  vəziyyətindən  asılı  olur.  Yəni,  transkripsiya  prosesi 

---

 62 
xromatinin funksional cəhətdən aktiv hissəsi olan dekompakt-
laşmış euxromatın sahəsində baş verir. Heteroxromatin sahəyə 
isə  xromatinin histon zülallarla  sıx birləşmiş sahəsi aiddir  ki, 
həmin  hissədə  genlər  azdır  və  ya  bir  çox  genlər  fəal  olmur. 
Orqanizmlər  müxtəlif  əlverişsiz  mühit  amillərinin  təsirlərinə 
məruz qaldıqda həmin şəraitə orqanizmin adaptivlik imkanlarını 
artırmaq  üçün  heteroxromatinin  bir  hissəsi  euxromatinə  çevrilə 
bilir və beləliklə də, DNT-nin fəal fraksiyaları artır [6]. 
Müxtəlif streslər, o cümlədən, quraqlıq  və duzluluq kimi 
çox  geniş  yayılmış  abiotk  stres  amillər  gen  ekspressiyasında 
dəyişiklərə səbəb olur. Tədqiqatlar nəticəsində aşkar olunmuş-
dur ki, stres amillərinin təsirindən DNT-nin müxtəlif fraksiya-
larının  nisbəti  dəyişir.  Buğda  [1,  3,  104],  arpa  [21,  24,  318, 
319],  tərəvəz  [25],  çiyələk  [15,  16]  və  s.  bitkilərlə  aparılmış 
təcrübələrin  nəticələri  göstərmişdir  ki,  davamlı  genotiplərdə 
duzluluq  stresinin  təsirindən  genomun  aktiv  hissəsi  olan 
euxromatin DNT-sinin miqdarı artır və transkripsiya intensiv-
liyi  yüksəlir. Əksinə, həssas  sortlarda  isə nuklein turşularının 
deqradasiyası baş verir. Stresdən sonra fitohormon kompleksi 
tətbiq  edildikdə  həm  davamlı,  həm  də  həssas  bitki  nümunə-
lərinin  genomunda  aktivləşmə  prosesi  baş  verir  və  bu  zaman 
DNT fraksiyaları və RNT miqdarı kəskin artır. Quraqlıq stre-
sinin  təsiri  zamanı  da  oxşar  nəticələr  əldə  edilmişdir  [5,  21, 
26, 27]. 
Duz stresinə davamlılığın mürəkəbliyinə və onun poligen 
təbiətinə  baxmayaraq,  duz  stresinə  həssas  genlərin  böyük  bir 
hissəsi molekulyar çalışmalar nəticəsində artıq müəyyən edil-
mişdir.  Molekulyar  çalışmaların  ən  diqqətəlaiq  müvəffəqiyyəti 
protein  elementlərin  müəyyən  edilməsi  və  RD29A/COR78  kimi 
qoruyucu proteinlərin sintezinə nəzarət edən genlərin aşkar edil-
məsidir.  Genom  səviyyəsində  əldə  edilmiş  nəticələr  genetik 

---