Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 65,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
6 ilk növbədə onların genomunun aktivlik səviyyəsindən, gen- lərin ekspressiyasının intensivliyindən, ilişkili gen bloklarının mövcudluğundan və s. amillərdən asılıdır [6]. Ona görə tole- rantlıq mexanizmlərinin aşkar olunması və bitkilərin stres amillərə müqavimətinin artırılması üçün ilk növbədə onların təsirindən bitkilərdə baş verən fizioloji və genetik dəyişiklik- ləri müəyyən etmək, bu dəyişikliklərin, o cümlədən, müdafiə mexanizmlərinin stresə davamlı və həssas bitki genotiplərində reaksiyasını tədqiq etmək lazımdır. Belə tədqiqatların aparıl- ması həm də ayrı-ayrı genotiplərdə stres amillərə qarşı da- vamlılıqda rol oynayan genlərin müəyyən edilməsinə kömək edə bilər. Stresə davamlı gen mənbələrinin müəyyənləşdiril- məsi və onlardan praktiki seleksiyada donor kimi istifadə olunması hazırda seleksiya işlərində qarşıya qoyulan ən vacib problemlərdəndir [400]. Bu problemin həlli, ilk növbədə ge- netik ehtiyatların, xüsusilə, yabanı və itmək təhlükəsi qarşı- sında olan genotiplərin toplanması və onların molekulyar ge- netik səviyyədə tədqiqini tələb edir. FAO-nun məlumatlarına görə, keçən əsrdə genetik müxtəlifliyin 75%-i məhv olmuşdur [408]. Kənd təsərrüfatında qohum bitkilər arasında aparılan hibridləşmələr və seleksiya işləri, bitkilərin genetik müxtəlif- liyinin daralmasına və genlərin eroziyasına səbəb olmuşdır. Biomüxtəlifliyin azalması bitkilərdə bircinsliyın davamlı olaraq artmasına gətirib çıxartmışdır ki, bu da öz növbəsində, genetik depressiyanın baş verməsinə, xəstəliklərin epidemiya halında yayılmasına, iqlim şərtlərinə uyğunlaşmanın və məh- suldarlığın kəskin azalmasına səbəb olmuşdur. Canlı hüceyrələrin əksər hissəsi təbii və sintetik toksin- lər, aşağı və yüksək temperatur, ağır metallar və radiasiya da daxil olmaqla müxtəlif mühit amillərinə qarşı geniş öl- çüdə müqavimət mexanizmi inkişaf etdirmişlər. Son za- 7 manlar müəyyən edilmişdir ki, ekstremal mühit stresi ge- nom səviyyəsində də xüsusi cavablar formalaşdırır. Hazırda mühit siqnallarının genoma ötürülməsi və cavab mexanizm- ləri haqqında çox az məlumat vardır. Bu informasiyalar yal- nız nəzəri əhəmiyyət deyil, eyni zamanda ətraf mühitin zərərli təsirlərinə qarşı daha davamlı bitki orqanizmlərinin yaradılması baxımından da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Son zamanlar molekulyar biologiya və molekulyar genetikanın sürətli inkişafı və əldə olunan nəticələr mühit streslərinə qarşı müqavimət mexanizminin müəyyən edilməsinə böyük ümidlər verir. Oxucuların istifadəsinə verilən bu monoqrafiya, stres amillərin bitkilərə təsiri və davamlılıq mexanizmlərı haqqın- da son illərdə dərc olunmuş ədəbiyyat məlumatlarının icma- lına və apardığımız tədqiqat işlərinin yekunlarına həsr olunmuşdır. 8 I F Ə S İ L ƏDƏBİYYAT İCMALI 1. Bitkilərin əlverişsiz ətraf mühit şəraitinə davamlılığı Bitkilər bir və ya daha çox stres amillərə qarşı məhdud çərçivədə rəqabət aparmaq qabiliyyətinə malikdirlər. Bu və- ziyyət orqanizmlərdə stres halı yaradır ki, bu stresi aradan qal- dırmaq və müdafiə olunmaq üçün müxtəlif biokimyəvi və fi- zioloji mexanizmlər fəaliyyətə başlayır. Bu mexanizmlərin öyrənilməsi, əlverişsiz xarici mühit amillərinə qarşı tolerant bitki sort və formalarının yaradılmasında böyük nəzəri və təc- rübi əhəmiyyət kəsb edir [60]. Orqanizmlərin əlverişsiz mühit şəraitində yaşaması üçün onlarda stresin təsirindən ekspressiyası sürətlənən genlərin olması vacibdir. “Stresə cavab genləri”-nin aşkarlanması in- sanların sağlamlığı, bitkilərin məhsuldarlığı və s. kimi bioloji amillər üçün çox vacibdir. Orqanizmin gen ekspressiyasını dəyişdirən siqnalların tanınma mexanizminin müəyyən edil- məsi, fərqli stres şəraitində genlərin ekspressiyasının tənzim- lənməsinə fayda verə bilər. Stresə cavab genlərinin induksiya mexanizmi öyrənilmiş fərqli orqanizmlərdə oxşardır. Eyni zamanda, müxtəlif stres amillərin təsiri ilə genlərin ekspressiyasında baş verən dəyiş- mələr bir-birinə çox oxşardır. Xarici mühitdə baş verən hər hansı dəyişmələr hüceyrədə müxtəlif “streslər” və ya “şoklar” əmələ gətirir. Bu stres və ya şok siqnallarına bitki genomu proqramlaşmış şəkildə cavab verməli və bununla da orqanizm öz yaşam tərzini davam etdirməlidir [42]. “Stres” termini, ilk dəfə elmi ədəbiyyata yarım əsr bun- 9 dan əvvəl gətirilmişdir. Bu terminini biologiyaya ilk tətbiq edən Kanada fizioloqu Q.Selye olmuşdur. Selyeyə görə orqa- nizmdə istənilən zərərli təsirlərə qarşı qeyri spesifik reaksiya mövcuddur. O, orqanizmin müdafiə qüvvələrinin mobilləşmə- sinə yönəldilən bu hadisəni stres adlandırmışdır. Stres zamanı orqanizmin müdafiə reaksiyalarının cəmi ümumi adaptasiya və ya stres sindromu adlanır. Bu vəziyyəti meydana gətirən amil stresor, onların stres əmələ gətirmə dərəcəsi isə “stresor effekti” adlanır. Təbii şəraitdə bitən və tarla şəraitində becərilən bitkilər hər zaman stres amillərin təsiri altında ola bilərlər. Bəzi ətraf mühit amilləri (havanın kəskin dəyişməsi) bir neçə dəqiqə ər- zində stres əmələ gətirdiyi halda, digər amillər üçün bu müd- dət daha uzun ola bilər. Hətta, mineral maddələr kimi bəzi amillər aylardan və illərdən sonra da stres əmələ gətirmək qa- biliyyətinə malikdirlər. Stres üç əsas mərhələdən ibarətdir: 1. Həyacan reaksiyası – bu zaman orqanizm müdafiə re- surslarını səfərbər edir. Həyacanlanma (təlaş) mərhələsində bütün proseslər aktivləşir, orqanizmin enerji ehtiyatı səfərbər olunur. Stresin birinci mərhələsi 6-48 saat davam etdiyi təq- dirdə stresorlar orqanizmə çox güclü təsir edərək bitkinin ölü- münə səbəb ola bilir. 2. Müqavimətin yaranması: bu mərhələdə əvvəlki mobili- zasiya hesabına orqanizm, zərərli təsirlərə müqavimət göstər- məyə çalışır və həmin mərhələ stresə yüksək davamlılıqla mü- şayət olunur. 3. Gərgin vəziyyətə uyğunlaşma və ya adaptasiya. Adap- tasiya mərhələsində stresorun təsirindən pozulmuş maddələr mübadiləsi normallaşır, canlı kütlə bərpa olunur. Bu mərhələ, adətən bir neçə saatdan bir neçə günə qədər davam edə bilir. Əgər stresorun təsiri dayanırsa və orqanizmdə fizioloji pro- Yüklə 65,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|