37
tədqiq olunmamıĢ əsərlər var. AĢağıda (bax: əlavə 2) aĢkar
olunmuĢ abidələrin tam siyahısı verilir. Hazırkı tədqiqat
nəticəsində Vatikan Arxivlərində kəĢf olunmuĢ və indiyə
qədər vətənimizdə geniĢ məlum olmayan və araĢdırılmamıĢ
orta əsr Azərbaycan müəlliflərinin əsərləri bunlardır:
Əbdül-Məcid ġirvani. ―Kitabi-Sehri‖; Əbdül-Vəhhab
Zəncani.
Əhməd bin Məhəmməd əl-Hillinin ərəb
grammatikasına aid əsərinin Ģərhi; Cəlaləddin ət-Təbrizi.
―Həvvasül-əsma əl-Hüsna‖; Əhməd bin Məhəmməd bin Əli
ġirvani. ―Nəfhatül-Yəmən fi ma yazül bi-Zikrihi əĢ-ġücən‖;
Əbül-Əbbas Əhməd bin Yusif əd-DiməĢqi əl-Qaramani
―Əhbar əd-Düval və Ətarül-üval‖; Ġbrahim bin Əbdüssəlam
əz-Zəncani əl-Ġmam əl-Müəzzəm. ―ġərh ət-TəĢrif əl-Ġzzi‖;
Əbu ət-Təna Mahmud bin Əhməd bin Mahmud bin Bəxtiyar
əz-Zəncani (Zəngani). ―Müxtəsərüs-Səhah fil-Lüğət‖
(―Tənqihüs-Səhah‖); Yusif bin Qorqmaz əl-Həmzəvi
əl-Hələbi.
―Astrologiyaya
aid
pərakəndə
sitatlar‖;
Məhəmməd bin Mahmud bin əl-Hac əĢ-ġirvani. ―Rəvzatül-itr
li-an yərtadül-əttar‖; Süruri Əcəmi. ―Divan; Baba Həsən bin
Məhəmməd ġirvani. ―Kitabi-be Ģəcare be Ģomare min
nücum‖.
Kitaba əlavə olunmuĢ siyahıda (bax: Əlavə 2) bütün
aĢkar olunmuĢ Azərbaycana aid orta əsr əlyazmalarının qısa
təsviri verilir.
VATĠKAN APOSTOL KĠTABXANASINDA ĠLK DƏFƏ
TƏSVĠR ETDĠYĠMĠZ TÜRKDĠLLĠ ƏLYAZMALAR
AparılmıĢ tədqiqatlar nəticəsində Vatikan Apostol
kitabxanasında indiyə qədər tədqiqata cəlb edilməmiĢ, təsvir
38
olunmamıĢ və Vatikanın heç bir kataloquna daxil edilməmiĢ
73 türkdilli əlyazma (Vat. turc. 376-449) ilk dəfə olaraq
araĢdırılmıĢ və təsvir olunmuĢdur. Bu əlyazmalar arasında
Azərbaycan, osmanlı və baĢqa türkdilli müəlliflərin əsərləri
vardır. Onların bəziləri haqqında bu kitabda məlumat verilir.
Mühüm əlyazmalardan biri Baba Həsən bin
Məhəmməd ġirvaninin nücum, cəfr və rəml elmlərinə aid
―Kitab be Ģəcarə və Ģomare min nücum‖ ( هم يرامش يراجشت باتك
موجىلا) kitabıdır. Əlyazma Vatikanın Apostol Kitabxanasının
heç bir kataloquna düĢməmiĢdir və ilk dəfə burada təsvir
olunur. Əlyazmanın surəti Azərbaycana gətirilmiĢdir.
Əlyazma 10 Ģəvval 980 H. tarixində Əhməd bin
Mustafa bin Məhəmməd tərəfindən köçürülmüĢdür. Müəllif
müqəddimədə yazır: ―... Məlum olsun kim, bu elmi-rəml
qayətdə Ģərif elmdür. Zira əgər bu elm bir sirrdür
Allah-Təalanin sirrlərindən. Dənyal peyğəmbərə möcüzə
verilmiĢdür... Gəldük imdi Ģöylə rəvayət edərlər kim, bu
kitabi-Ģəcərə əvvəl yunan dilincə idi. Ġmam MaĢa’ullah Misri
ərəbi dilinə döndərdi, və ərəbi dilindən ustadlar parsi dilinə
döndərdilər. Və bəzi füzəla bu kitabı Ģərh etmiĢlər. Amma
ziyadə kəĢf etməmiĢlər ... Əksər ibarat və əlfaz mütəbəddil və
mütəğəyyər olmuĢ ki, hiç istifadə mümkün değildür... Və əgər
bir kimsə bu kitabı təmam zəbt eyləsə heç xəta olmıya ba izni
Allah-Təala və onun üzərinə yer yüzünün gəncələri açıla və
hikmətlər söyləyə ki, xəlayiq təəccübə düĢələr bu
elmi-nöqteyi-hökmi-təfərricinün ləzzətindən və bu duaguyi
fəqiri-həqir Baba Həsən bin Məhəmməd Şirvani, həzrəti
padiĢahi-cəhan... Gəray xan ibn Hacı Gəray xan... bu
kitabə talib və talibi-türki dilinə tərcümə eylə diyüb əmr
etdügi əcəldən bu da'i dəxi türki dilinə döndərdim. Ümiddür
39
ki, mütaliə edənlər eyb avarından keçüb, xeyir-dua birlə yad
edərlər, və Allahül-müvafiq vəl-mü'ain‖ (Vat. Turc. 434,
vər.2a-4a).
Müəllifi məlum olmayan XIX əsrə aid baĢqa türkdilli
əsər isə, Səfəvi, qızılbaĢ və Qacarlar, onların müharibələri,
Qafqaz, Bakı və Tiflisin ruslar tərəfindən zəbt edilməsi
haqqında geniĢ məlumatlar verir. Kitab türkçə yazılmıĢdır və
indiyə qədər tədqiqata cəlb edilməmiĢdir. O, Vatikanda
kataloqlaĢdırılmamıĢ və öyrənilməmiĢ əlyazmalardan biridir
(Vat. Turc. 422).
XVII əsr osmanlı tarixçisi Məhəmməd Ədirnəvinin
―Nəxcətüt-təvarix‖ (خيراوتلا
ةجخو) əsərində isə, o cümlədən,
Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin tarixindən
bəhs olunur. Əlyazma 1097 h. tarixində Bağdadda Yusif
DərviĢ Məhəmməd tərəfindən köçürülmüĢdür. Əlyazma
Vatikanın Apostol Kitabxanasının heç bir kataloquna
düĢməmiĢdir və ilk dəfə burada təsvir olunur.
Türk dilində baĢqa qiymətli əsər Xacə Sədəddin
Əfəndinin (ىدىفا هيدلادعس هخاوخ) ikicildlik ―Tacüt-təvarix‖ ( جاج
خيراوحلا) əsəridir. Apostol kitabxanasında bu kitabın iki təsvir
olunmamıĢ nüsxəsi aĢkar edilmiĢdir: birinci (Vat. turc. 396)
və ikinci hissənin (Vat. turc. 397) əlyazmaları. Əsər osmanlı
sultanlarının tarixinə və onların fəthlərinə həsr olunmuĢdur.
Birinci hissənin əlyazması 29,7x19,1 cm ölçüsündədir və 315
vərəqdən ibarətdir. Hər səhifədə 25 sətir vardır. Ġkinci
hissənin əlyazmasında isə 209 vərəq vardır və o 1017 hicri
ilində Seyyid Məhəmməd bin Seyyid Zeynəlabidin tərəfindən
nəstəliq xətti ilə köçürülmüĢdür.
Ali Əfəndinin ( ىدىفا يلاع) ―Kitabi-təlifi mərhum Ali
Əfəndi fi füsuli həll və əqd‖ ( يف ىدىفا يلاع مودرم فيلاج باحك