14
2.
Papa nümayəndələrinin arxilvərinin toplusu.
3.
Ayrı-ayrı ailələrə və Ģəxslərə məxsus arxivlərin toplusu.
4.
Vatikan qurultaylarının sənədləri.
5.
Təriqət, monastır və abbatlıqların topluları.
Bütövlükdə Məxfi Arxiv fondlarında 35 000 cilddən
ibarət 630 müxtəlif arxiv saxlanılır. Qiymətli sənədlər sırasına
aĢağıdakılar daxildir:
Mikelancelonun məktubları, VIII Henrixin boĢanmaq
üçün Papadan icazə istəməsinə dair məktubu, 1075-ci ildə
tərtib edilmiĢ və Vatikanın bir növ nizamnaməsi olan Papa
Diktatı (Dictatus рарае) və s.
Vatikan arxivlərinin zənginliyi nə ilə bağlıdır? Roman
Katolik Kilsəsi yer üzündəki bütün katolikləri idarə edən bir
dövlət olaraq dünyada gedən mədəni, dini və siyasi prosesləri
də nəzarətdə saxlamıĢdır. Vatikan müxtəlif xalqlar haqqında,
onların mədəniyyəti, iqtisadi və siyasi vəziyyəti barədə
məlumat toplamaqla məĢğul idi. Buna zərurət var idi. Öz
dinini baĢqa dinlərdən, Vatikan dövlətini baĢqa dövlətlərdən
qorumaq, katolik dinini dünyada yaymaq üçün ətrafdakı
gerçəkliklər barədə onlara məlumat gərək idi. Həmin
məlumatları toplamaq üçün onların diplomatik kanallar da,
kəĢfiyyat idarəsi də var idi. Ġdarə sərəncamında olan keĢiĢləri,
xristian
cərəyanlarına
aid
sektaların
təmsilçilərini
müxtəlif ölkələrə göndərirdilər. Onlar həmin ölkələrdən
bütün məlumatları yığıb gətirirdilər. Oranın siyasi durumu,
ölkənin demoqrafik vəziyyəti barədə — yəni indi bizim tarix
elmimiz üçün gərək olan bütün məlumatları toplayırdılar.
Buna aid sənəd və məlumatları biz öz arxivlərimizdə çox vaxt
tapa bilmirik.
Qeyd etdiyimiz kimi, Vatikan Apostol kitabxanasında
15
və Məxfi Arxivlərdə dünyanın hər yerindən əsrlər boyu
toplanmıĢ qiymətli sənəd və əlyazmalar vardır, və onların
arasında Azərbaycana aid materiallar az deyil. Lakin, buna
baxmayaraq, son illərə kimi Vatikanda Azərbaycan alimləri
tərəfindən geniĢ tədqiqat iĢləri aparılmamıĢdır. Yalnız
2010-2014 illər müddətində Heydər Əliyev Fondu və
Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyinin təĢəbbüsü
ilə hazırkı əsərin müəllifi Vatikana ezam olundu və
uzunmüddətli araĢdırmalar nəticəsində orada saxlanılan
Azərbaycana aid sənədlər aĢkar edildi və onların surətləri
Bakıya gətirildi.
VATĠKANDA SAXLANAN QAFQAZ ALBANIYASINA
DAĠR ƏSƏRLƏR
Vatikan Apostol Kitabxanasında erməni (qrabar)
dilində
yazılmıĢ
əlyazmalarının
arasında
Qafqaz
Albaniyasına aid sənədlər aĢkar edilmiĢdir. Bunun üçün latın
və erməni dilində olan materiallar araĢdırılmıĢ və onların
içində Qafqaz Albaniyasına aid aĢağıdakı materiallar
tapılmıĢdır (bax: Codices Armeni Bybliothecae Vaticanae.
Borgiani – Vaticani – Barberiniani – Chisiani. Romae Typis
Polyglottis Vaticanis, MCMXXVII. Indice 66.) Codex
Borgiani Armenicus 168, Vardanis historia. F. 423v.)
I. VARDANIN "ÜMUMĠ TARĠXĠ". Hazırkı tədqiqat
nəticəsində aĢkar olunmuĢdur ki, Vatikan kitabxanasında
Qafqaz Albaniyasından bəhs edən erməni mənbələri vardır.
Onların arasında ―Ümumi Tarix‖ adlı kitabın müəllifi orta əsr
erməni tarixçisi Vardanın (1198-1271) əsərləri vardır. Əslən
gəncəli olan Vardan bu kitabda Qafqaz Albaniyasının
16
tarixindən,
onun
hökmdar
və
patriarxlarından
(katolikoslarından) məlumat verir. Burada, həmçinin,
müstəqil Alban Kilsəsi patriarxlarının adları sadalanır və
siyahısı verilir. Mətnin bir hissəsi Vatikan kitabxanasında
qədim erməni (qrabar) dilindən Latın dilinə tərcümə
olunmuĢdur.
II. ALBAN MÜƏLLĠFĠ MXĠTAR QOġ VƏ ONUN
ƏSƏRLƏRĠ. Tədqiqatlar zamanı aĢkar olunmuĢdur ki,
Vatikan Apostol Kitabxanasında orta əsr Alban müəllifi
Mxitar QoĢun erməni dilində əlyazma kitabları saxlanılır.
Mxitar QoĢun Vatikanda saxlanılan bu əlyazmaları böyük
maraq doğurur:
1. Codex legum indicialium (B 60 (132)) «Qanun
kodeksi»
2. Oration in hora liturgiae B 3 (21); «Liturgiya
(ibadət) zamani deyilənlər»
3. Preces pro s. liturgia (B 3 (39v, 43)). ―Liturgiya
zamanı oxunan dualar‖
Orta əsr Alban müəllifi Mxitar QoĢ (1120-1213)
Qafqaz Albaniyasının Gəncə Ģəhərində anadan olmuĢdur.
Erməni müəllifləri əsassız olaraq Mxitar QoĢu erməni yazıçısı
və mütəfəkkiri elan edirlər. Bu, Mxitar QoĢun əsərlərinin
günümüzə yalnız erməni dilində gəlib çatması ilə bağlıdır.
Lakin Mxitar QoĢun özü kitablarında özünü milliyətcə alban
və ölkəsini Albaniya adlandırır. Bu, aĢağıdakı sitatdan aydın
görünür: "...bizim məmləkətin (yəni Qafqaz Albaniyasının -
F.Ə.) hakimiyyətdən məhrum olduğu uzaq illərdə yalnız
Xaçın diyarında cəmi bir neçə knyazın qaldığı o vaxtlarda,
Həsən adlı knyazın rahibliyi qəbul etdiyi o günlərdə və onu
Xayterk adlı qalada yaĢayan və digər knyazların baĢçısı