24
VATĠKANIN MÜSTƏQĠL AZƏRBAYCAN
RESPUBLĠKASI ĠLƏ 1918-1920 ĠLLƏRDƏ
ƏLAQƏLƏRĠNƏ DAĠR SƏNƏDLƏR
1918-ci ildə müstəqilliyini elan etdikdən sonra,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) dərhal Vatikan ilə
siyasi və mədəni əlaqələr yaratmağa cəhd etdi. Bunu
Vatikanın Məxfi arxivlərində aĢkar etdiyimiz Azərbaycanın
Ġstanbuldakı səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin fəaliyyəti
ilə bağlı indiyə qədər məlum olmayan sənədlər də sübut edir.
Bu sənədlərə əsasən, Azərbaycan səfiri xristian-müsəlman
dialoqunun tərəfdarı Roma Papası XV Benediktə heykəlin
ucaldılması layihəsinin təĢəbbüskarı və iĢtirakçısı olmuĢdur.
Roma Papasının Ġstanbuldakı nümayəndəsi bununla əlaqədar
Vatikana aĢağıdakı məlumatı göndərmiĢdi:
“Serg. Stato Guerra (1914-1918), fasc. 112. Ff 58-61:
comunicato,
inviato
dal
delegato
apostolico
in
Constantinopoli, relativo al denaro offerto da Jossif Bek
Veziroff , rappresentante della Republica musulmana di
Azerbaijan per il progetto del monumento a Benedetto XV da
erigersi in Constantinopoli (14-31 Decembre 1919)”.
Tərcüməsi: "Konstantinopolda Papa XV Benediktə
abidənin ucaldılması layihəsi üçün müsəlman Azərbaycan
Respublukasının nümayəndəsi Yusif bəy Vəzirovun təklif
etdiyi məbləğ haqqında məlumat (14-31 dekabr 1919
il)”
(Archivio
Segreto
Vaticano,
Serg.
Stato
Guerra(1914-1918), fasc. 112. ff. 58-61).
Beləliklə,1918-ci ildə müstəqilliyini elan etdikdən
sonra, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dərhal Vatikan ilə
siyasi və mədəni əlaqələr yaratmağa cəhd etdi. Bunu,
25
Vatikanın gizli arxivində aĢkar etdiyimiz Azərbaycanın
Ġstanbuldakı səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin fəaliyyəti
ilə bağlı sənədlər də sübut edir.
Azərbaycan
Xalq
Cümhuriyyətinin
Osmanlı
Ġmperiyasında səfiri Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin Vatikana
məktubu və Vatikanın ona cavabı olduqca maraqlıdır. AXC
və Vatikan birgə Ġstanbulda Papa XV Benediktə heykəl
qoymaq istəyib, bunun üçün Azərbaycan Səfirliyi tərəfindən
müəyyən qədər pul da ayrılıbmıĢ. Amma bu baĢ tutmayıb. Bir
tərəfdən Türkiyədə sultan hakimiyyətinin süqutu və Türkiyə
Respublikasının yaranması, digər tərəfdən ADR-in süqutu
buna mane olub. Bu, 1919-cu ilə aid sənədlərdir.
Azərbaycanın Vatikanla və Roma imperiyasının
qalıqlarından əmələ gəlmiĢ iki böyük kilsə ilə - Bizansda
mövcud olan Ortodoks Konstantinopol kilsəsi və Roma
Katolik kilsəsi ilə həmiĢə - Qafqaz Albaniyası dövründən bu
yana sıx əlaqələri olub. Bizans özü Babək hərəkatına kömək
etməyə çalıĢıb. Alban hökmdarı CavanĢirin də onlarla
əlaqələri məlumdur. Orta əsr hökmdarlarının hamısının da
Roma papaları ilə iliĢgiləri olub. Məhz bunun nəticəsi olaraq,
Azərbaycan öz müstəqilliyini elan edəndən bir il sonra -
1919-cu ildə Ġstanbulda yerləĢən Azərbaycan səfirliyi bu
ənənəyə sadiq qaldı, Vatikanla
əlaqələr qurmaq fikrinə düĢdü
və Ġstanbuldakı Azərbaycan səfiri Yusif bəy Vəzirov (Yusif
Vəzir Çəmənzəminli) Vatikana məktub yazdı ki, təxminən bir
il əvvəl rəhmətə getmiĢ XV Benedikt adlı Papanın heykəli
Ġstanbulda qoyulmasını istəyirlər. Azərbaycan hökuməti
bunun tərəfdarıdır. Çünki XV Benedikt sülhpərvər olub, Qərb
ölkələrini həmiĢə sülhə çağırıb. ÇalıĢıb ki, Osmanlı dövləti ilə
Qərb arasında ixtilaf olmasın. HəmiĢə sülh, əmin-amanlıq
26
olsun və xristianlıqla islam arasında ədavət olmasın. Yəni, bu
Ģəxs sivilizasiyaları bir-biri ilə barıĢdırmaq yolunu tutub.
Beləliklə, Yusif Vəzirovun belə xoĢməramlı təklifi olub.
Əlbəttə, Yusif Vəzirov bu təklifi təkcə öz adından deməmiĢdi,
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə razılaĢdırmıĢdı.
VATĠKANIN XIX ƏSRĠN SONU – XX ƏSRĠN
ƏVVƏLLƏRĠNDƏ AZƏRBAYNCANDA APARDIĞI
DĠNĠ SĠYASƏTLƏ BAĞLI MƏXFĠ ARXĠV SƏNƏDLƏRĠ
Vatikan Məxfi arxivlərində katolik kilsəsinin XIX
əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində azərbaycanlıların yaĢadığı
ərazilərdə, o cümlədən, indiki Azərbaycan, Ermənistan,
Gürcüstan və Ġran Ġslam Respublikaları ərazilərində, dini
təbliğat və dini siyasətlə bağlı məxfi sənədləri mühafizə
olunur. Sənədlər, əsasən, latın, italyan və fransız dillərindədir.
Onların əksəriyyəti aĢağıdakı qovluqlarda cəmləĢdirilib:
“Archivio Della Nunziatura Apostolica in Iran (Persia)
(1910-1936). A cura di Daniele Federico Rosa. Indice 1253.
(Ġrandakı Vatikan səfirliyinin Arxivi. Ġndeks 1253 (Arch.
Nunz. Ġran). A cura di Daniele Federico Rosa. Citta del
Vaticano, 2008).
Sənədlərdən aydın olur ki, katolik dininin təbliği təkcə
Vatikan tərəfindən deyil, həm də katolik ölkəsi olan Fransa
hökuməti tərəfindən də dəstəklənirdi və bu məqsədlə
Fransanın dövlət büdcəsindən xeyli vəsait ayrılırdı. Bu
fəaliyyət, əsasən, Cənubi Azərbaycanda (Ġranda) və ġimali
Azərbaycanda xristianlığın dəstəklənməsi və katolik dininin
təbliği ilə səciyyələnirdi. Tədbirlər, əsasən, Ġranda yerləĢən
katolik nunsiləri tərəfindən həyata keçirilirdi. (Ġndice 1253