Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin m. FÜzuli adina əlyazmalar institutu

43 

 

müstəhsən  atları    peyda  eyləməklə  hər  məkanə  təftiĢ  və 

təfəxxəs  eyləyüb,    kimdə  bulunursa  alurdı.  Qəçən  (haçan  – 

F.Ə.) cəm olunan atları hüzuruna götürüb cəmi kübar dövləti 

ihdar eylədi   və ümərayi-əmir  axurləri  cəmiəsi  dəvət  eylədi.  

Və onlardan cavab tələb eylədi ki, “atların əsli nədəndür”? 

Mərazimlərini  və illətlərini və ilaclarını bəyan edələr.  Əsla 

bir  kimsə  təkəllüm  eləməyüb  cavab  vermədilər.  Məclis 

içindən bir kimsənə qalqub bu qəsidə oxudı və  atların iyisin 

dəxi 

bəyan 

eylədi. 

Və 

dəxi 

atların 

illətlərini 

hədisi-Mühəmmədə 

[əsasən 

izah 

–  F.Ə.]  olundı. 

Təhqüqüllah-  sübhanəhu-təali,    ata  xitab  eylədi.      Və  cəmi 

heyvanlar üzərinə  müfəddal qıldı. Ġlla insani-mömin  üzərinə 

degil  və  dəxi  at  insani-fasiqdən  xeyirlidür.    Allahu  aləmu‖ 

(Vat. turc. 384, vər. 1a-2b).     

Süruri  adı  ilə  məĢhur  olan  Səlahəddin  Mustafa  bin 

ġəcanın (  ناجش هت ىفطصم هيذلا حلص ) ―Tibb lüğətdə‖ (يذتغل ةط) 

əsəri  məĢhur  ġərq  təbibi  Ġbn  ən-Nəfisin    ―Mucəz  fit-tibb‖ 

(ةطلا يف زجوم)  

  əsərinin türk dilinə tərcüməsidir. Ġbn ən-Nəfis 

(1213-1288)  kiçik  qan  dövranını  ilk  dəfə  təsvir  etmiĢ  və 

bununla  da  tarixə  düĢmüĢ  bir  alimdir.  Ġbn  ən-Nəfisin  çoxlu 

əsərləri vardır və onlardan ən məĢhuru ―Mucəz‖dir.    

Əlyazma  971-ci  hicri  ilində  nəstəliq  xətti  ilə 

köçürülmüĢdür.  Türk  mətninin  müəllifi  kitabın  əvvəlində 

yazır: ―Həmd olsun ol Allaha ki, hər

 

dərdə  dəva  qıldı.  ġükr 

olsun  o  Ģəfiyə  ki,  çün  darluğda  qıldı.  Dəxi  səhavət  ola  o 

Rəsulinə onun ki əshabı və əli ilə hər dərdə Ģəfa qıldı. Əmma 

bə’də  bu  bəndeyi-həqir,  Süruri  həqir,  ol  zamanda  ki, 

Ģahzadeyi-azim  və  nübareyi-mükərrəm,  zübdeyi-sülalətüs- 

səlatin,  ümdətül-nətaicül-xəvaqın  ...  həzrət  sultan  Mustafa...   

mətni “Mucəzi” türki dildə tərcümə qılınsa və rövĢən ibarətlə 

---

44 

 

Ģərh və bəyan olunsa, nəfi-əmm və kərəmi-tam olurdı deyüb, 

və ol nuri-hədiyyeyi-dövlət bu elmdən məxzuz və xatiratında 

bu  məni-məlxuz  edügən  fəhm  edüb,  bu  əmrə  Ģüru  və  ibtida 

qıldım...  ‖ (Vat. turc. 393, vər. 3b- 4b.). 

―Tarixi-niĢanə‖ 

(

هواشو خيراج) 

əsəri 

Həzrət 

Məhəmmədin  və  səhabələrin,  Həzrət  Ġsmayıl  ibn  Ġbrahimin, 

Həzrət  Yusifin,  Kərbəla  imamlarının  həyatından  və 

kəlamlarından  bəhs  edir.  Əsərin  əlyazması    18x13  cm 

ölçüsündədir,  140  vərəqdən  ibarətdir  və  hər  səhifəsində  13 

sətir vardır. Mətn qırmızı çərçivəyə alınıb və fəsillərin adları 

qırmızı mürəkkəblə yazılmıĢdır (Vat. turc. 401). 

―Risaleyi-müzəffərnamə‖  ( هماورفظم هلاسر)  əsəri 

müqəddəs  Ģəxslərin  kəlamlarının  türk  dilinə  tərcüməsidir. 

Anonim  tərtibçi  yazır  ki,  bu  kəlamlar  sultan  Süleyman  ibn 

sultan  Bəyazidin    əmri  ilə  türk  dilinə  tərcümə  olunmuĢdur 

(Vat. turc. 399 (II), vər. 106b-119a).  

AraĢdırdığımız  bu  əlyazmadan  sitatlar:  ―Həzrət  Əli 

Əleyhüssəlam  buyurur:  ―Dörd  nəsnə  vardır  ki,  adamın 

nəcabətinə səbəbdür. Əvvəla – az söyləmək, ikinci – az yemək, 

üçüncü – az uyumaq, dördüncü – az iyləmək, yəni bir nəsnə 

qoxulamaq.  Fisaqurus  (Pifaqor  –  F.Ə.)  həkim  aydır:  dörd 

nəsnə  padĢahı həlak eylər. Əvvəla  padĢah[ın] kəndüsü [nün] 

zülm  etmək,  ikinci  –  vəzir  qəflətdə  olmaq,  üçüncüsü  –  katib 

xəyanət  etmək”  (Vat.  turc.  399  (II),  vər.  112b).  “Bəyazid 

Bistami həzrətlərindən: “dörd nəsnə [var] ki,  gerü götürmək  

mümkün olmur – birisi keçmiĢ sözü, ikincisi – keçmiĢ qəzayi, 

üçüncüsü – atılmıĢ oqı, dördüncüsü – keçmiĢ ömri‖ (Vat. turc. 

399 (II), vər. 113b). 

AĢkar etdiyimiz Sirac bin Əbdullahın ( الله دثع هت جارس) 

―Məcmə’ül-lətaif‖ (في اطللا عمجم) əsərinin əlyazması ilahiyyat 

---

45 

 

mövzusundadır.  Əlyazma  nəsx  xətti  ilə  yazılıb  və  114 

vərəqdən  ibarətdir,  lakın  natamamdır.  Əsərdə  Qurandan 

rəvayətlər,  hədislər,  Ġncildən  və  Tövratdan  parçalar  yer 

almıĢdır (Vat. turc. 420).  

Kitab bu sözlərlə baĢlayır: ―ġükr Ģol Tanriya ki, bir və 

qədimdür,  və  sənə  Ģol  padiĢaha  ki,  məcmu  qulları  üzərinə 

rəhimdür...  Bil  ki,  zəifi-xəlqülllah  və  əhqəri-ibadullah  Sirac 

bin  Əbdüllah  aydur  ki,  günlərdən  bir  günü  fariğül-bal 

oturmıĢdum  [və] xatirə bu düĢdü ki, Qurandan və Ġncildən və 

Zəburdan 

və 

Tövratdan 

və 

Quran 

içində 

... 

təvarixi-ənbiyyadən və hədisi-Rəsuldan nəsaihi-mülukdan və 

ğəza səvabından bir  [kitab] ... cəm edəm... Və Ġncil və Tövrat 

ləfzin türkçə tərcümə qılım...‖ (Vat. turc. 420, vər. 4b).  

Kitabın məzmunu: ―Bab əvvəlki. Quran ilə və Hədis 

ilə və övliya və xüləfa sözi ilə nəsaihi-mülukdadır (Vat. turc. 

420,  vər.  5a).  “Bab  dördünci.  Qurandan  və  Ġncildən  və 

Tövratdan  və  nəsari    və  yəhudinün  [fikirlərini]  bəyan 

etməkdə.   Bab beĢinci. Nəsari və yəhudi suallarınun və bizim 

onlara cəvablarumuzı bəyan etməkdədür (Vat. turc. 420, vər. 

5b). 

Dini  mövzuda  Ģeirlər  toplusu  Vat.  turc.  390 

əlyazmasında  toplanmıĢdır.  Mətndə  məcmüənin  müəllifi  və 

adı  göstərilməmiĢdir.  Əlyazma    20,7x15,7  cm  ölçüsündədir 

və  cəmi  11  vərəqdən  ibarətdir.  Cildi  dəridəndir.  Əsərdəki 

Ģeirlər  Azərbaycan  dilinə  yaxın  əski  Anadolu  türkçəsində 

yaradılmıĢdır  və  o  cəhətdən  dilimizin  tarixini  öyrənmək 

baxımından  maraqlıdır.  ġeirlər  saray  ədəbiyyatından  uzaq 

sadə  xalq  dilində  yazılmıĢdır.  Dil  xüsusiyyətlərinə  görə 

―dastan‖  adlanan  bu  təsəvvüf  ruhlu  Ģeirlər  XIII-XV  əsrlərə 

---