17
sayılan oğlu Vaxtanqın dövründə və Kilikiyada böyük knyaz
Rubenin dövründə, müzəffər Gürcüstan çarı Georginin
öldüyü, baĢ keĢiĢ Qriqorini Emənistanda patriarxlıq etdiyi və
baĢ yepiskop Stefanın bizim Alban ölkəsində hakimiyyətdə
olduğu dövrdə..."
―Alban salnaməsi‖nin müəllifi Mxitar QoĢun məhz
alban müəllifi olduğu akademik Ziya Bünyadov tərəfindən
əsaslı Ģəkildə sübut edilmiĢdir
2
. Maraqlıdır ki, Ermənistan
Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti akademik Ġ.A.Orbeli də
bunu təsdiqləyirdi: ―Mxitar QoĢ, öz əsərini yazmağa ―bizim
çarlıqda hakimiyyətsizliyin çoxdan hökm sürdüyü illərdə və
bizim Albaniya baĢ yepiskopu Stefanın ölkəsində baĢladığını
bildirir‖. Ġ.A.Orbeli yazır ki, Albaniya Mxitar QoĢun
vətənidir: ―Mxitar həmin illərdə öz əsərini yazmağa harada
baĢladığını da dəqiq göstərir: ―Həmin Arran ölkəsində‖.
Burada bir Ģey diqqəti cəlb edir ki, o, Arrandan, yəni qədim
Albaniyanın vilayətlərindən biri haqqında danıĢarkən və
Gəncə mahalını xatırlayarkən, Gəncəni ―Ģəhərlərin anası‖,
―metropoliya‖ adlandırır. ―Mxitar QoĢ özünün Arranla, onun
ən böyük və ən əhəmiyyətli Ģəhəri olan Bərdənin
dağılmasından sonra, ona doğma olan Qandzak, yəni Gəncə
ilə bağlılıq düĢüncəsini itirməmiĢdi‖. Ġ.A.Orbeli davam edir:
―Beləliklə, Mxitar böyük Nizaminin müasiri və az qala
həmyaĢıdıdır, eləcə də hələ uĢaqlıq çağından Nizaminin
böyüdüyü həmin Ģəhərlə bağlı idi‖. Sonra isə yazır: ―Mxitar
QoĢun fəaliyyəti mədəni cəhətdən erməniləĢmiĢ Arsax
(Yuxarı və AĢağı Xaçen, yəni, Tərtərçay və Xaçençay
2
Буниятов З.М. Азербайджан в VII-IX вв. Баку, Из-во АН Азерб.
ССР, 1965. 404 c.
18
çaylarının arası) vilayəti ilə bağlı idi‖ (bax: Избранные
труды, I cild, səh. 213 və davamı).
3
AZƏRBAYCAN NESTORĠANLARININ VATĠKANLA
ƏLAQƏLƏRĠNƏ DAĠR SƏNƏDLƏR
Erkən orta əsrlərdən, Sasanilər dövründən baĢlayaraq,
Azərbaycanda xristian dininin cərəyanlarından biri –
nestorianlıq (nəsturilik) geniĢ yayılmağa baĢladı
4
. Vatikan
Məxfi
Arxivlərində
Roma
papalarının
Azərbaycan
nestorianları ilə əlaqələrinə dair xeyli məlumat var.
Nestorianlıq (nəsturilik) təliminə görə Tanrı təbiəti
Ġsaya onun doğulmasından sonra daxil olmuĢdu, və ona görə
də Məryəm ananı ―Tanrının anası‖ deyil, ―Ġsanın anası‖
adlandırmaq lazımdır. Bu iddiaya görə nestorianlıq əsas
kilsələr tərəfindən heretik xristian təriqəti və cərəyanı
sayılırdı. Bu təriqət 451-ci ildə xristianların Xalkidon
ġurasında heretik elan edilmiĢdi və onun tərəfdarları təqiblərə
məruz qalaraq ġərqə - Sasani dövlətinə qaçmağa məcbur
olmuĢlar. Orta əsrlərdə nestorianlığın Azərbaycanda çoxlu
tərəfdarları olub. Məsələn, Xaqani ġirvaninin anası Rəbiyə
islam dinini qəbul etməzdən öncə nəsturi olmuĢdur. Sasani
imperiyası dövründən baĢlayaraq, daha doğrusu, V əsrdən
sonra, nəsturilik, həmin ərazidə yayılmıĢ əsas xristian
cərəyanlarından biri idi. Bizans imperiyasında təqibə məruz
qalmıĢ nestorianlar (nəsturilər) məhz Bizansın qatı düĢməni
olmuĢ Sasanilər tərəfindən himayə altına alınmıĢ və burada
3
Орбели И.А. Избранные труды. Ереван, 1963, т. 1, с. 213
4
Касумова С.Ю. Христианство в Азербайджане в раннем средневе-
ковье. Баку: Master Print & Publishing, 2005, с. 3-7
19
sığınacaq tapmıĢdılar. Nəsturilər, Mərkəzi Asiyaya tərəf
adlayaraq, Çin Türküstanına çatmıĢ və uyğur türkləri arasında
öz dilərnini təbliğ edərək, orada böyük nüfuz qazanmıĢdılar.
Vatikan Məxfi Arxivlərində aparılmıĢ tədqiqatlar
zamanı nestorian məzhəbinin Azərbaycandakı patriarxlarının
Roma papalarına göndərdiyi məktubları aĢkar edilmiĢdir.
Onların arasında nestorian partiarxı Mar Yabalaxanın Papaya
məktublarını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Qeyd edək ki,
Elxanilər dövründə (XIII-XIV əsrlər) Azərbaycanın Marağa
Ģəhərində yerləĢən nestorian patriarxları Yaxın və Orta ġərq
nestorianlarına dini rəhbərlik edirdilər.
Bu sənədlərin CD surəti Bakıya gətirilmək üçün
sifariĢ verilərək əldə edilmiĢdir.
A.A., Arm. I-XVIII, 1800: Due lettere “Iabalachae
patriarchae Orientis” a Bonifacio VIII (anno 1302) e a
Benedetto XI (anno 1304) con copia della predette lettere
per Benedetto XI.
ġərqin patriarxı Yabalaxanın VIII Bonifasiya (1302 il)
və XI Benediktə (1304 il) göndərdiyi iki məktub və XI
Benetiktin ona bundan əvvəl göndərdiyi məktubunun surəti.
Nestorian
katalikosu-patriarxı
Mar
Yabalaxa
(dünyəvi adı – Markos) milliyətcə uyğur türkü olmuĢ və 1245
ildə Çin Türküstanının KoĢanq Ģəhərində anadan olmuĢdur.
1317 ildə Azərbaycanın Marağa Ģəhərində vəfat etmiĢ bu
Ģəxs, 1281 ildə Elxani hökmdarı Abağa xanın xeyir-duası ilə
Nestorian (Nəsturi, Aysor) kilsəsinin rəhbəri seçilmiĢdir və
1371 ilə qədər bu vəzifədə qalmıĢdır. Mar Yabalaxa katolik
cərəyanına dərin rəğbət bəsləmiĢ və Vatikanla hərtərəfli
əlaqələr qurmuĢdu. 1304 ildə XI Benediktə göndərdiyi
məktubda Mar Yabalaxa katolik dinini qəbul etməsini elan
Dostları ilə paylaş: |