Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
T.M. 
Əsgərova. Xalq ədəbiyyatı özəllikləri Nəsimi dilinin 
  
əsas vasitələri kimi (isim, feli və ərəb, fars quruluşlu frazeoloji vahidlər) ................... 81 
N.E. H
əsənova. Ana dilinin orfofoniya məsələləri ........................................................ 84 
Ş.R. Həsənli-Qəribova. Alınma sözlər etnoqrafik leksikada ........................................ 87 
Q.Ş. Kazımov. Bir neçə şəkilçinin işlənməsi haqqında ................................................. 90 
İ.B. Kazımov, C.İ. Kazımov. Dil situasiyasının tipologiyası ....................................... 94 
D.D. K
ərimova. Çağdaş Azərbaycan dilində neologizmlərin 
  
estetik funksiyası haqqında (Məmməd Arazın poetik dili əsasında) ............................ 97 
X.D. K
ərimova. Dilimizin mayası – Azərbaycan folkloru ............................................ 100 
İ.M. Kərimova. “Göyçay” toponiminin etimologiyası .................................................. 103 
Z.M. K
ərimova. Nitq etiketlərinin əsas elementləri ...................................................... 107 
Ş.K. Qocayeva. Ailədə tabudan və evfemizmlərdən istifadə ......................................... 111 
H.A. Mirz
əyev. Poeziyada üslubi axtarışın estetik səciyyəsi 
  (H. 
Arifin poeziyasının materialları əsasında) .............................................................. 114 
S.Y. M
əmmədova. Televiziya aparıcılarının dili haqqında  .......................................... 119 
A.H. N
əzərova. Alınma terminlərin dilimizə uyğunlaşdırılması məsələləri.................. 123 
S.A. 
Sadıqova. Mətbuatın ədəbi dilin inkişafında rolu .................................................. 125 
Z.Ə. Səfərova. Aşıq yaradıcılığında oykonimlər, astionimlər, kosmonimlər ................ 130 
S.V. Şərifova. Monoloji və dialoji nitqdə mürəkkəb cümlələr ...................................... 135 
İ.M. Tahirov. Qloballaşma və dil: Azərbaycan dilinin qorunmağa ehtiyacı varmı? ..... 138 
K.A. V
əliyeva. Ehtimali-statistik metodların Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi .............. 142 
 
AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİ VƏ TƏRCÜMƏ 
 
S.Ə. Abdullayeva. İnnovativ inkişafla əlaqədar Azərbaycan dilinin 
  xarici dil kimi öyr
ədilməsində yeni mərhələ ................................................................ 146 
H. 
Xoşbatini. İkidillilik və arqolar ................................................................................ 150 
İ.E. Qəribli. Orta məktəblərdə klassik irsin tədrisi məsələləri 
  (M
əhəmməd Hadinin əsərləri əsasında) ....................................................................... 154 
S.H. Mehdiyeva. Qeyri-Az
ərbaycandilli auditoriyada Azərbaycan dili ........................ 159 
İ.O. Məmmədli. Orta məktəblərin “Azərbaycan dili” dərsliklərindəki 
  b
əzi məqamlar haqqında mülahizələr ........................................................................... 163 
Q.İ. Məşədiyev. Azərbaycan dili – ana dili müqəddəsdir .............................................. 169 
Q. 
Şəhriyar. Türk dastanlarının tərcüməsində yaranan dil problemləri 
  («D
ədə Qorqud» toplusu əsasında) ............................................................................... 172 
 
 
5 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
 
DİLÇİLİK MƏSƏLƏLƏRİ 
 
 
 
ABBASƏLİYEVA  R.Z. 
 
ЕMOSİONALLIQ VƏ EKSPRİSSİVLİYİN VERBAL VƏ 
QEYRİ-VERBAL İFADƏ VASİTƏLƏRİ 
 
Açar sözl
ər: emosionallıq, ekspressivlik, şifahi nitq, yazılı nitq, verbal, qeyri-ver-
bal, nida 
Ключевые слова: эмоциональность, экспрессивность, устный речь, письмен-
ный речь, междуметия, вербальный 
Key words:
 
emotionality, expressivity, spoken language, spoken language, 
interjections, verbal, non-verbal 
 
Nitq
ə emosionallıq və ekspressivlik xasdır. Bu baxımdan nitqin ekspressiv-
liyi, nitqin 
emosionallığı həmişə tədqiqatçıların diqqətini cəlb edir. Bununla belə, 
nitqd
ə emosionallıq və ekspressivliyin verbal və qeyri-verbal ifadə vasitələri, on-
ların işlənmə məqamları, nitq prosesi iştirakçılarına, eləcə də nitqin semantika və 
m
əzmununa təsiri məsələləri hələ ki, yetərincə öyrənilməmişdir. Nitqin əşyaları, 
hal-h
ərəkəti, vəziyyəti, şəraiti, zamanı və sairəni konkret adlandırmaq, sözlər vasi-
t
əsi ilə ümumləşdirmə aparmaq, ünsiyyətə xidmət etmək kimi funksiyaları vardır. 
Şifahi  nitq  səsli  nitq  şəklində  təzahür  edir.  Şifahi  nitq  səsləndirilən,  səs 
vasit
əsi ilə canlandırılan nitqdir. Bu nitqdə səs mühüm rol oynayır. Dilin fonemlər 
sisteminin  vahidl
əri bir-biri ilə müəyyən düzülüşlə bağlanaraq dil üçün semantik 
m
ənası  olan  leksemlər  əmələ  gətirir.  Leksemlər  müəyyən  qrammatik  şəkilçilər 
q
əbul edərək bir-biri ilə əlaqələnir. Bəzən əlaqələnmə sintaktik vasitələrin köməyi 
il
ə  gerçəkləşir.  Eyni  zamanda,  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  nitqin  səsləndirilməsi 
subyektiv s
əciyyəlidir. Nitq səsləndirilərkən onun səslə bağlı həm linqvistik, həm 
d
ə ekstralinqvistik parametrləri üzə çıxır. Səsin tonu, tembri, prosodik vahidlərdən 
istifad
ə olunması nitqə xüsusi çalarla yanaşı, xüsusi məzmun da əlavə edir. Səsin 
bu  parametl
ərinin  bir  qismi  nitqi  canlandıran  şəxsin  emosional  və  ekspressiv 
v
əziyyətini ifadə edir. Bu vasitələrin bir qismi qeyr-verbal ifadə vasitəlridir. 
Danışıq üslubu, əsasən şifahi nitqdə ifadəsini tapır. Danışıq dili üçün sərbəst 
da
nışıq, sintaktik konstruksiyaların sadələşdirilməsi, dil normasından kənarçıxma 
s
əciyyəvidir. Dil paradiqmasının mövcud formalarından yayınma ənənəvi hal al-
dıqda və danışıq dilində özünü çox göstərdikdə belə yayınmalar dilin başqa üslub-
la
rına keçərək normanı dəyişə bilir. 
 
6 

---