Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasinin nəSİMİ adına DİLÇİLİK İnstitutu

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
növl
ərini  təmin  etməkdə  mühüm  rol  oynayır.  Emosional  narazılıq  bildirən 
t
əkrarlarda istehza, gülüş, nifrət məna çalarları var. 
Emosionallığın  kommunikativ  ifadə  vasitələri  müxtəlif  münasibətləri 
bildirm
əkdə mühüm rol oynayırlar. Emosionallığın intensivliyini əldə etmək üçün 
bu vasit
ələr bir mərkəzə toplanır. 
Nitqd
ə  iştirakçı  tərəflər  yalnız  informasiyanın  ötürülməsi  ilə  kifayətlən-
mirl
ər.  Hər  bir  kommunikant  müsahibənin  hisslərinə  təsir  göstərməyə  çalışır. 
Müsahib
ə təsir göstərmək arzusu nə qədər çox olursa, dil vasitələrinin seçilməsi, 
nitqd
ə  işlədilməsinə  diqqət  artırılır.  Məlümatın  ekspressivliyi  dil  vasitələrinin 
daha ciddi 
şəkildə seçilməsinə səbəb olur. 
 
9 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
 
İ.Y. CƏFƏRSOY  
 
AVROPA DİLLƏRİNDƏ İNCİL MƏNŞƏLİ ŞƏXS ADLARI VƏ ÖN 
ASİYANIN ÖLÜ DİLLƏRİNDƏ ONLARIN ARXAİK VARİANTLARI 
 
Açar sözl
ər: Elissa, İzebel, İlona, Anna, Didona, Artemida 
Ключевые слова: Элисса, Изебел, Илона, Анна, Дидона, Артемида 
Key words: Eliza, Izebel, Ilona, Anne, Didone, Artemide 
 
M
ədəniyyətlərin bir-birinə qarşılıqlı təsiri və inteqrasiyası yeni hadisə deyil. 
Tarix boyu dövl
ətlərin  maraqları  toqquşmuş,  nəticədə  etnosların  şərqdən qərbə, 
q
ərbdən şərqə miqrasiyaları baş vermişdir. Finikiyadan, Misirdən, Troyadan Av-
ropaya köç
ən etnoslar özləri ilə adətlərini, inanclarını və təbii ki, adlarını da apa-
rırdılar. 
Bel
ə  adlardan biri Elissadır. Elissa Kənan nəslindən olub,  İzebel kultunun 
kahini v
ə  Tir  şahının  bacısı  idi.  O,  hakimiyyət  uğrunda  mübarizədə  qardaşına 
m
əğlub olub, Şimali Afrikaya qaçdı və indiki Tunis yaxınlığında Karfagen şəhəri-
ni saldırdı. Publi Maron Vergilinin “Eneida” eposu ilə onun adı İtaliyaya keçdi və 
Eliza, Elza variantlarında bütün Avropaya yayıldı. 
E
lissaya  Finikiyadan  qaçıb  gəldiyinə  görə,  Didona  “qaçqın”da  deyirdilər. 
Tro
yanın işğalından sonra Siciliyaya, oradan Liviyaya gələn Eney Didona ilə se-
vi
şərək onunla bir mağarada evləndi. Eney üç il sonra Didonanı ataraq İtaliyaya 
g
əldi. Bu vəfasızlığa  dözə  bilməyən Didona xəncərlə  özünü öldürdü. “Eneida”, 
“Pun müharib
əsi”, “Georqika” poemalarını oxuyub təsirlənən avropalılar öz qızla-
rına Didona adı qoydular. 
Avropada 
ən  geniş  yayılmış  adlardan  biri  Annadır.  Anna  teofor  adının 
arxaik variantı Bibliyada Ena, “İliada”da Bay Ana formasında yazıya alınmışdır. 
Ana  K
ənan nəsillərinin, Bay Ana troyalıların Venerası olub, sevgililəri və körpə 
uşaqları himayə edirdi. 
Q
ədim yunanlar ilahə Ananı Afrodita adı ilə öz panteonlarına daxil etdilər. 
Afrodita “d
əniz dalğaları  üzərindəki  ağ  köpük”  deməkdir.  Buna  uyğun  olaraq 
“Yaratılış” dastanıda Ağ Ana obrazı var. Ağ Ana dalğaların üzərindəki ağ köpük 
kimi Tanrının gözlərinə görünür. Tanrıya ilham verir ki, dünyanı yaratsın. 
Avropa v
ə bəzi Azərbaycan tədqiqatçıları belə hesab edirlər ki, türk və Ella-
da folklorundakı süjetlər bir-birinə zahirən oxşayır. Əslində isə bu uyğunluqlara 
t
əsadüf kimi baxmaq olmaz. Həmin dastan süjetləri xalqların miqrasiyaları nəticə-
sind
ə Asiyadan Avropaya aparılmışdır. 
Avropada geniş yayılan Bibliya mənşəli adlardan biri İzabeldir. İzebel Kə-
nan n
əslindən Finikia hökmdarının qızı idi. Çar Solomonun ölümündən sonra o, 
z
əifləmiş İudeyanı daha da zəiflətmək üçün Samaria sarayına ərə verildi. Təbiətən 
 
10 

---

N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış 
çox göz
əl və fitnəkar İzebel tezliklə İudeyanı Finikiyanın vassalına çevirdi. İnsan-
lar onun qorxusundan aşkarda Kənan ilahəsi Aşqliyə, gizlində öz tanrıları Yaxve-
y
ə sitayiş edirdilər. 
Bibliya 
əfsanələrindən İzebelə məftun olan avropalılar arzulayırdılar ki, qız-
la
rı gözəllikdə və qətiyyətdə İzebelə oxşasın. Həmin səbəbdən İzebelin adı İzabel, 
İzabella və Zabella variantlarında Avropaya yayıldı. 
İzebelin  nəslinin sevgi ilahəsi  Aşqlinin  (Хоренский  1808.28;  Шопен 
1866.41; Тураев 1903.88; Грець 1907.41) adı Azərbaycan folkloruna Əsli, Volqa 
Bul
qarıstanına Aslı deyimində gəldi. 
Çuvaşlar xristianlığı qəbul edənədək sevgi ayini zamanı Kərəm adlanan bu-
laq başında paklıq və bakirəlik ilahəsi Aslı İraya ağ qaz qurban kəsərdilər (Родио-
нов  1983.21-22).  İlahə  Əsliyə  sitayiş  edən Bulqar türkləri bundan qabaq Volqa 
bo
yunda Aslı şəhərini saldılar. Kazan xanlığının işğalından qabaq həmin şəhər xa-
ra
ba qoyulmuşdur (Рычков 1767.22). 
Bibliyadakı Solomonun –Qurandakı Süleyman peyğəmbərin nəvə-nəticələ-
ri
nin adı Finikiya yazılarında tamamilə başqa formalarda göstərilmişdir. Məsələn, 
h
əmin kitabələrdə İudeyanın H’Eraklı Sampsonun adı Delaq, Rovoamın adı Ba-
zuk, 
Samuilin adı Zarmer kimi yazıya alınmışdır. Zarmer Troya çarı Pirama kö-
m
əyə getmiş və döyüşlərdə Danay nəslindən Axilə (yunan dilli mənbələrdə Axille-
s
ə ağır zərbələr vurmuşdur (Хоренский 1808.34, 35). 
Avropa dill
ərində geniş yayılan qadın adlarından biri İlonadır. Belə güman 
edilir ki, bu ad Troya m
ənşəlidir.  Homerin  “İliada”  poeması  İlion  şəhərinin 
mühasir
əsinə həsr olunmuşdur. 
Ancaq Troya 
şəhərinin  salınmasından  qabaq  Misirdə  İli  şəhəri  olmuşdur. 
Nil çayının sağ sahilində, çayın qollara bölündüyü yerin cənub-şərqində yerləşən 
h
əmin şəhər bəzi xəritələrdə İlion, bəzilərində isə İliopol kimi göstərilir (Тураев 
1913. к 1; Клота бей 1843. к 1). 
Q
ədim Misirin zəngin mədəniyyət mərkəzi  olan  İlion  şəhərindən qüdrətli 
patriarxlar, alim v
ə kahinlər çıxmışdır. Yəhudi dininin banisi Amosiy də onlardan 
bir
idir. Sonralar Amosiy adı azca dəyişərək Moisey şəklinə düşdü. Moisey Quran-
da
kı Musa peyğəmbərdir. 
Bibliya m
ənşəli İosif adı Avropa dillərinə Yosef, Jozef, Cozef variantlarında 
ya
yılmışdır.  Müsəlman mənbələrində  isə  o ad Yusif, Yusif Kənan  formalarında 
göst
ərilmişdir. 
Kişi ağlının və gözəlliyinin timsalı olan Yusifin adı həm şərq, həm qərb öl-
k
ələrinə yayılmışdır. Türkoloji tədqiqat üçün maraqlıdır ki, Kənan nəslinin totem 
adı Sanak olmuşdur. Sanak etnonimi sonralar Albaniya və İberiyaya Şanak, Zenak 
v
ə Sinak variantlarında gəlmişdir (Джанашвили 1908. 18, 51). 
Apollonun adı Avropaya Homerin “İliada” və Vergilnin “Eneida” poemala-
rından məlumdur. Yaz və yaşıllıq tanrısı Apollon Ellada mifologiyasında heyvan-
dar
lıq və ovçuluq ilahəsi Artemidanın əkiz qardaşıdır. 
 
11 

---