N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
ant
larla qarşılıq təşkil edən variantları əks etdirdiyi qeyd olunur. «Mərkəz» ten-
den
siyası ilə bağlı A. Meyenin fransız dili ilə əlaqədar fikri də maraq doğurur:
«M
ərkəzi Fransanın şivələri əsl
dialektdən çox, «pozuq fransız dili» təəssüratı
oya
dır. Odur ki, dəqiq demək çətin olur: qarşımızdakı fransız dilidir, yoxsa yerli
dialekt». Z
ənnimizcə, «mərkəz» tendensiyasının dillərin müəyyən inkişaf mərhə-
l
əsində ədəbi dil – dialekt müstəvisində ümumi – universal proses olduğunu söy-
l
əmək üçün kifayət qədər əsas var. Azərbaycan dili şivələri əsasında bu prosesin
əyani göstəricisi «Azərbaycan dilinin dialektoloji atlası»nda toplanmış dəyərli xə-
rit
ələrdir (xəritələrdə ədəbi dillə uyğunluq təşkil edən xüsusiyyətlər qara işarələrlə
verildiyind
ən mənzərə çox aydın görünür). Bu məsələ ilə bağlı diqqətimizi cəlb
ed
ən bir məsələni də qeyd etmək istərdik. Məlumdur ki, dialektlər tarixi proseslə-
rin izl
ərini, eləcə də tayfa dil elementlərini qoruyub saxlamaqdadır və bu
element-
l
ərin üstünlüyü baxımdan da dialektləri fərqləndirmək olar. M.Şirəliyevin «Azər-
baycan dilinin dialekt v
ə şivələri» kitabının sonunda verdiyi xəritədə oğuz və qıp-
çaq elementl
ərinin yayılma arealı göstərilmişdir. Diqqətəlayiq haldır ki, keçid şi-
v
ələrin yerləşdiyi mərkəzi zonada oğuz və qıpçaq elementləri də qarışıq halda
özünü göst
ərir.
Dilin dialekt bölgüsü uzunmüdd
ətli və çoxtərəfli proses olduğundan bəzi
m
əsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir. Belə ki, bəzən tarixi proseslər, icti-
mai hadis
ələr dil mənzərəsinin dəyişilməsinə səbəb olur və diqqətsizlik yanlış nə-
tic
ələrin çıxarılmasına gətirir. Bu məsələ aralıq (keçid) və qarışıq şivələrin fərq-
l
əndirilməsində nəzərə alınmalıdır. Fikrimizcə, bu terminlər tam fərqli anlayışları
əks etdirir. Aralıq (keçid) şivələrin xüsusiyyətindən və sırf dildaxili proses nəticə-
sind
ə formalaşmasından danışdıq. Nəzərə alaq ki, coğrafi baxımdan da, demək
olar,
bütün dill
ərdə bu zona mərkəzi hissəni əhatə edir. Qarışıq şivələr isə müxtəlif
dil
xarici faktorların təsirindən, xüsusilə miqrasiyalar nəticəsində əhalinin qarışma-
sı ilə dil faktlarında dəyişmələrin müşahidə olunmasını əks etdirir – müxtəlif əra-
zil
ərə kompakt halda köçmüş əhali tədricən məskunlaşdığı arealda «gətirdiyi» şi-
v
ə xüsusiyyətlərini yayır və «qarışıq şivə»lər formalaşır. Məsələn, cənub-qərb his-
s
ədə bir zamanlar qərbi Azərbaycandan köçmələr nəticəsində müəyyən bir zolaq –
c
ənub və qərb şivələrinin xüsusiyyətlərini əks etdirən qarışıq şivə (Cəbrayıl, Füzu-
li şivələri) özünü göstərir. Şamaxı ərazisindən (xüsusilə, zəlzələdən sonra) Salyan,
Neftçala
ərazilərinə kütləvi köçmələr məlumdur.
Sözsüz ki, bunlar tarixi faktlarla
daha d
əqiq verilə bilər və dil xüsusiyyətlərinin açılması – qarışıq xüsusiyyətlər
m
əhz bununla izah oluna bilər. Fikrimizcə, Lənkəran şivələri ilə bağlı dialekt böl-
güsünd
ə mübahisəli fikirlərin meydana gəlməsi məhz miqrasiyaların izi ilə əlaqə-
dar
dır (müəyyən dövrlərdə Masallı, Yardımlı ərazilərinə Cənubi Azərbaycandan,
xüsusil
ə Ərdəbil mahalından, eləcə də şərq şivələrinin başlıca daşıyıcısı hesab
olu
nan Şamaxıdan miqrasiyaların olduğu məlumdur). Düşünürük ki, dialektoloji
ara
şdırmalarda dil hadisələrinin inkişaf meyillərinin düzgün müəyyənləşdirilməsi
üçün
bu cür m
əsələlərə xüsusi diqqət yetirilməli və dərindən araşdırılmalıdır.
23
N
əsimi adına Dilçilik İnstitutunun Əsərləri – 2012, Xüsusi buraxılış
Q.G.
QƏMBƏROVA
AZƏRBAYCAN DİALEKTOLOGİYASININ İNKİŞAFI
Açar sözl
ər: monoqrafik tədqiqat, dialekt və şivələr, Azərbaycan dialektologiyası,
dil xüsusiyy
ətləri, dialektoloji atlas, ekspedisiyalar
Ключевые слова: монографическое исследование, диалекты и говоры, Азер-
байджанская диалектология, лексическое особенности.
Key words: monographic investigatron, dialekt and subdialekt,
Azerbaijan
dialectology, lexical features, dialectological atlas
Bu gün
ədəbi dilinin varlığı ilə “öyünən” hər bir xalqın dili öz mövcudluğu
il
ə dialektə “borclu” sayılır. Dialektlər dilin ən saf və etibarlı mənbəyidir. Vaxtilə
L.V.Şerba yazırdı ki, hər hansı bir ədəbi dili dialekt əsasından məhrum etmək,
Anteyin ayağını torpaqdan ayırmaq kimidir.
Az
ərbaycan Respublikasında dialektologiya elminin “təməl daşları” XX
əsrin 20-ci illərində qoyulmuşdur. Keçmiş SSRİ-nin yaranması nəticəsində
qurulan SSRİ Elmlər Akademiyası o zamankı dövlət siyasəti ilə öz milli
ucqarlarını da diqqətindən yayındırmırdı. Bu siyasətin nəticəsi olaraq professor
N.İ.Aşmarin Azərbaycan şivələrini öyrənmək məqsədi
ilə Azərbaycana ezam olu-
nur. O, keçmiş Nuxa (indiki Şəki) şəhəri əsas olmaqla onun ətraf kəndlərini də
əhatə edən “Obşiy obzor narodnıx qovorov qor. Nuxi” adlı əsərini 1926-cı ildə
çap etdirir. Sonralar bu t
ədqiqatların davamı kimi 2 cilddən ibarət olan “Azərbay-
can xalq şivələri lüğəti” (1930-1931) adlı sözlük nəşr edilir. Beləliklə, dialektolo-
giya elmind
ə həm monoqrafik, həm də müqayisəli-tutuşdurma metodu istiqamə-
tind
ə araşdırmalara start verilir. Azərbaycanı Tədqiq
və Tətəbbö Cəmiyyətin tap-
şırığı ilə N.İ.Aşmarinin hazırladığı proqram və göstərişlər əsasında başqa şivələrin
d
ə öyrənilməsi başlanır. Bu məsul vəzifə o zaman görkəmli türkoloq B.Çobanza-
d
əyə həvalə olunur. Onun 1927-ci ildə nəşr etdirdiyi “Türk-tatar dialektologiyası”
əsəri Azəbaycan dilçiliyində bu sahəyə həsr olunmuş ilklərdən biri sayılır. Müəllif
bu
əsərdə türk dillərinin dialektlərini müqayisəli planda tədqiq edir. O həm də ilk
d
əfə olaraq dialekt və dialektologiya, türk dialektologiyası elminin tarixi, türk dil-
l
ərinin qarşılıqlı münasibəti məsələlərini xüsusi araşdıraraq türk-tatar şivələrini
qeyd etmiş və bu sahəyə aid əsas tədqiqatları işıqlandırmışdır. O zamana qədər
Az
ərbaycan şivələri tam öyrənilmədiyindən müəllif türk dillərini bütöv şəkildə
gö
türmüşdür.
Dialektologiyanın bir elm kimi sistemli inkişafı Azərbaycan Elmlər Akade-
mi
yasının 1945-ci ilin martın 27-də təsis edilməsindən sonra başlayır. Eyni vaxtda
ya
ranan İctimai Elmlər bölməsində 4 elmi-tədqiqat İnstitutundan biri kimi Dilçilik
İnstitutu mayın 21-də təsis olunur.
24