Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
28
özü də bir qədər əvvəl xatırlatdığımız kimi, Girdiman ərazisi olaraq təqdim etdiyi Göyçə (Sevan) və Dilican ərazilərinin heç vaxt «ucqar Ģimal-Ģərq vilayəti» olduğundan bəhs etməzdi. Bəli, nə qədər qəribə olsa da, hər halda, əsil həqiqət ondan ibarətdir ki, ermənilər min illər ərzində o dərəcədə fanatik və Ģovinist olublar ki, artıq onlar hər yerdə «Böyük Ermənistan» axtarıblar. Onlar nəinki Böyük Qafqaz dağlarını, lap elə Ural dağlarını da o kiçik Ermənistanın sərhədi daxilində yerləĢdirmək istəyi ilə alıĢıb yanıblar. Daha bir danılmaz həqiqət ondan ibarətdir ki, erməni dövləti mövcud olduğu dövrlərdə (bəli, bu dövlət tarix boyu dəfələrlə nəinki öz müstəqilliyini, hətta dövlət olaraq mövcudluğunu belə itirməli olub) regionda marağı olan böyük dövlətlər üçün bufer funksiyası daĢıyıb. Bu, o deməkdir ki, erməni dövlətinin heç vaxt müstəqil siyasəti olmayıb və o daim kimlərinsə əlində oyuncağa çevrilib. Məsələn, S.T.Yeremyanın yazdığına görə, 387-ci ilədək o, Roma imperiyasına bufer olub [425, 312]. Lakin kimlərəsə bufer olmaq ermənilərə həmiĢə olduqca baha baĢa gəlib. Məsələn, 387-ci il müqaviləsinə əsasən Ermənistan Roma və Ġran arasında parçalandı [425, 312]. Daha doğrusu, Ermənistanın kiçik bir hissəsi Roma imperiyasının əlində qalsa da, onun böyük hissəsi Sasani Ġranının pəncəsi altına keçdi. Erməni tarixçilərinin və siyasətçilərinin daim ĢiĢə-ĢiĢə yazdıqları «Böyük Ermənistan» məfhumu da əslində elə o vaxtdan meydana gəlib. Bu isə o deməkdir ki, tarix boyu heç zaman «Böyük Ermənistan» adlı dövlət olmayıb. Söhbət sadəcə olaraq 387-ci il müqaviləsinə əsasən Ermənistanın bölünməsi nəticəsində onun Sasani Ġranının pəncəsi altına düĢən nisbətən böyük hissəsindən gedə bilər. Erməni tarixçiləri isə Ermənistanın böyük hissəsi əvəzinə «Böyük Ermənistan» yaza-yaza bütün dünyanı aldatmaq niyyətindədirlər və guya 387-ci il müqaviləsinə əsasən bufer dövləti olaraq Ermənistanın mövqelərinin zəifləməsi Sasani Ġranının Qafqazda nüfuzunun artması, bu isə Albaniya və Ġberiyanın da əsarət altına düĢməsi ilə nəticələnib [425, 319]. Halbuki, Albaniya o vaxta qədər də, ondan sonrakı dövrdə də ermənilərdən müttəfiqlik yox, daha çox məhz xəyanət görüb. Ola bilsin ki, təbiətən sadəlövh olan albanlar çox zaman bunu bəlkə də ya hiss etməyiblər, yaxud da bilsələr də onu biruzə verməyiblər. Ona görə də bir sıra hallarda məhz erməni xəyanətindən qorunmaq naminə Albaniya dövlətinin siyasətini müəyyən edən insanlar konkret tarixi Ģəraitdən asılı olaraq gah Roma, gah Bizans, gah Ġran, gah ərəb Xilafəti, gah Gürcüstan dövləti, gah da xəzərlərlə müttəfiqlik etməyə can atıb. Bununla da özünün dövlət müstəqilliyini qorumağa çalıĢıb. Bu səylər isə, əlbəttə ki, nəticəsiz qalmayıb. Xüsusən də Girdiman feodalları olan Mehranilərin ölkədə siyasi hakimiyyətə nəzarət etdiyi vaxtlarda Albaniya dövləti özünün daha uğurlu daxili və xarici siyasəti sayəsində Cənubi Qafqazda aparıcı mövqeyi ilə seçilən qüdrətli bir dövlətə çevrilib. S.T.Yeremyanın fikrincə, ölkənin iqtisadi və siyasi həyatında Girdimanın mövqeyinin durmadan artması, hər Ģeydən öncə, onun əlveriĢli təbii
29
coğrafi mövqeyi və beynəlxalq ticarət yollarının üzərində yerləĢməsi ilə əlaqədar olub [425, 319]. S.T.Yeremyanın Albaniya-Girdiman münasibətlərinin Ģərhində yanlıĢlığa yol verdiyini də nəzərdən qaçırmaq olmaz. Məsələn, onun fikrincə, guya 591-ci il müqaviləsindən sonra Girdiman birbaĢa Bizans əraziləri ilə həmsərhəd olduğuna görə həm də Sasanilərin qərb sərhədlərini təcavüzdən qorumalı idi [425, 319]. Fikrimizcə, erməni tarixçisi burada «Albaniya» və «Girdiman» məfhumlarını qarıĢıq salıb, yaxud da Girdiman hökmdarları o dərəcədə nüfuzlu və məĢhur olub ki, bəzən hətta alban dövləti də onların adı ilə tanınıb. Tarixdən bəlli olduğu kimi, II Xosrov Pərviz Ġran taxt-tacına sahib durmaqda ona yardımçı olduğuna görə 591-ci ildə imzalanmıĢ sülh müqaviləsi əsasında o vaxtadək Sasanilərin tabeçiliyində olan Ġberiya və Ermənistan ərazilərinin bir hissəsini Bizansa verib. Daha böyük ərazilər isə yenə də Ġranın təsir dairəsində qaldı. Urmiya gölünün Ģimali-Ģərq ərazilərindən baĢlayaraq Naxçıvan, Dvin vilayəti, Ararat vadisi, Zəngəzur və Göyçəətrafı ərazilər isə bütünlüklə Albaniyanın nüfuz dairəsinə qaytarılıb. Tədqiqatçıların bir qismi bu hadisəni Ermənistan və Gürcüstanın bölüĢdürülməsi kimi Ģərh edirlər. Əslində isə söhbət müxtəlif vaxtlarda hiylə və hərb yolu ilə zəbt olunmuĢ tarixi Azərbaycan torpaqlarının geri qaytarılmasından gedirdi. Təbiidir ki, Bizansla müharibədə Sasanilərlə müttəfiqlik etdiyindən 591-ci il müqaviləsindən sonra Cənubi Qafqazda Albaniyanın mövqeləri daha da möhkəmlənib. Yəni, bu dövrdə ölkə hüquqi baxımından Sasanilərin mərzbanlığı hesab edilsə də, əslində tam müstəqil dövlət siyasəti yeritməkdə davam edirdi. Bu, əlbəttə xeyli dərəcədə həm də Albaniya taxt-tacının sahibi olan Girdiman feodallarının yeritdiyi çevik daxili və xarici siyasətlə əlaqədar idi. Yuxarıda artıq qeyd olunduğu kimi, XX əsrin 30-cu illərindən baĢlayaraq Albaniya tarixinin yazılması Moskva tərəfindən ermənilərə etibar olunub. Bu da çox güman ki, iki mühüm amillə əlaqədar olub. Birincisi, görünür, Moskvada əyləĢənlər, daha doğrusu SSRĠ tarixinin əsas istiqamətlərini müəyyənləĢdirənlər hələ ki, Albaniya tarixi barəsində yetərincə təsəvvürə malik olmayıblar. Ola bilsin ki, bir çoxları erməni təbliğatının təsiri altına düĢərək, ümumiyyətlə tarixdə Albaniya adlı müstəqil dövlət olduğunu hələ ki, anlamırmıĢ. Bu, həmçinin rus və Azərbaycan tarixçiləri içərisində hələlik nüfuzlu albanĢünas alimlərin olmaması ilə də əlaqədar ola bilərdi. Sözsüz ki, hər iki halda məsələyə münasibətdə ermənilərin fəallığı həlledici rol oynayıb. Bəli, hər Ģeydən öncə məhz bu amillər 30-50-ci illərdə erməniləri SSRĠ miqyasında albanĢünaslıq sahəsində söz sahibi etmiĢdir. Yalnız 1959-cu ildə K.V.Treverin çapdan çıxan «Qafqaz Albaniyasının tarix və mədəniyyətinə dair oçerklər» kitabı ilə ermənilərin SSRĠ tarixĢünaslığındakı bu monopoliyasına son qoyulmuĢ oldu [628]. K.V.Treverin əsərinin üstünlüyü ondadır ki, o təkcə yazılı mənbələrdən deyil, həm də Azərbaycan və Dağıstan ərazisində aparılmıĢ geniĢ miqyaslı Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|