Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
4
coğrafiyaĢünas və səyyahlarının Albaniyaya dair qeydlərində Girdimanın məhz ġirvan ərazisində lokalizəsini təsdiqləyə biləcək bir sıra prinsipial əhəmiyyətli məqamlar üzərində dayanan müəllif, öz mülahizəsini, həmçinin Albaniyanın qərbində, daha doğrusu ġəmkir, DaĢkəsən, Gədəbəy, Tovuz, Qazax və Ağstafa rayonları ərazisində Girdimanla bağlı heç bir arxeoloji və memarlıq abidəsinin, habelə qədim toponimlərin olmaması, ġirvan ərazisində isə bu cür abidə və toponimlərin mövcudluğu ilə də əsaslandırmağa çalıĢıb. Qafqaz ərazisində Girdiman adı ilə məlum olan yeganə çayın, Girdiman hökmdarları Xursun və Cəsur Vardanın adını daĢıyan qədim yaĢayıĢ yerlərinin, CavanĢirin adını daĢıyan yaĢayıĢ yeri və VII əsrə aid möhtəĢəm qalanın məhz ġirvan ərazisində olması da müəllifin fikrincə, Girdiman vilayətinin lokalizəsi ilə bağlı son və qəti fikir söyləmək üçün kifayət qədər ciddi arqumentlər hesab edilməlidir. Əsərdə Girdiman vilayətinin təbii-coğrafi Ģəraiti və orada əhalinin məskunlaĢma dinamikasından bəhs olunur, ərazinin əlveriĢli iqlim Ģəraitinə, flora və faunasına, əkin yerləri, örüĢ sahələri və su ehtiyatlarının zənginliyinə, müxtəlif istiqamətdə olan karvan yollarının bilavasitə oradan keçməsinə və nəhayət, arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aĢkar edilən çox zəngin maddi-mədəniyyət qalıqlarına istinadən Girdiman ərazilərinin minilliklər boyu intensiv məskunlaĢma rayonu olduğu bildirir. Müəllifin qənaətinə görə erkən orta əsrlər dövründə bir sıra daxili və xüsusən də xarici amillərin təsiri altında Girdiman vilayətinin əhalisi Alazan-Həftəran vadisi ilə Qaraməryəm tirəsi arasındakı ənənəvi yaĢayıĢ yerlərini tədricən tərk edərək Böyük Qafqazın Cənub yamacındakı dağlara və dağətəyi ərazilərə çəkilib. Beləliklə də, V əsrin sonu - VI əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq həmin ərazidə çoxsaylı müdafiə tikililəri və yaĢayıĢ yerləri meydana gəlir. Fikrimizcə, müəllifin bu mülahizələri Albaniyanın erkən orta əsrlər dövrünə aid tarixi-coğrafiyasını iĢləmək baxımından da çox əhəmiyyətlidir. Albaniyanın digər bölgələri kimi, Girdiman vilayətinin ərazisi də ilk orta əsr abidələri ilə olduqca zəngindir. Hansı ki, həmin abidələr barəsində əsərdə təfsilatı ilə bəhs olunur, Girdimanın yaĢayıĢ yerləri, qala və istehkamları, oradakı məbədlər və qəbir abidələri barəsində ətraflı məlumat verilir. ġəhər və Ģəhərtipli yaĢayıĢ məntəqələrindən Qəbələ, Qalagah, Mehrəvan, Qırlartəpə, Lahıc, kəndtipli yaĢayıĢ məskənlərindən Pəldahar, Kürdüvan, Həsən bəyin yeri, AĢağı Qaraməryəm, Yekəxana, TərkəĢ, KələĢ, qəbir abidələrindən Gəndob və Ərəbcəbirli nekropolları, Girdiman və Kilsədağ məbədləri, habelə bir sıra digər abidələr və həmin abidələrdə aparılan arxeoloji tədqiqatlardan bəhs olunur. Xatırladaq ki, bu abidələrdən bir qismi ilk dəfə olaraq məhz Q.C.Cəbiyev tərəfindən tədqiq olunub. Əsərdə, həmçinin əvvəllər tədqiq olunmuĢ abidələrin də xeyli qisminin dövrü və təyinatı ilə bağlı bir sıra yeni mülahizələr irəli sürülüb. Mehrəvan Ģəhərində Q.C.Cəbiyevin rəhbərliyi ilə aparılmıĢ arxeoloji tədqiqatları xüsusi olaraq qeyd etmək istərdim. Məlum olduğu kimi, tarixi mənbələrdə adı çəkilən Mehrəvan Ģəhərinin yeri uzun illər idi ki, elm üçün sirr 5
olaraq qalırdı. Bu Ģəhərin lokalizəsi ilə bağlı müxtəlif vaxtlarda ayrı-ayrı tədqiqatçılar tərəfindən söylənilmiĢ mülahizələr ciddi elmi dəlillərlə əsaslandırılmadığından, ehtimal olaraq qalırdı. Ġlk dəfə məhz Q.C.Cəbiyev 2004-cü ildə apardığı arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində Ağsu rayonun Bəyimli kəndi yaxınlığındakı 9 hektar əraziyə malik qala yerinin Mehrəvan Ģəhərinin qalıqları olduğunu elmi cəhətdən əsaslandırmıĢdır. Girdiman abidələrində aparılan arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində aĢkar olunan zəngin maddi-mədəniyyət nümunələri yerli əhalinin məĢğuliyyəti və təsərrüfat həyatı barədə kifayət qədər aydın təsəvvür yaradır. Müəllif arxeoloji materiallara, həmçinin mənbə məlumatlarına istinadən erkən orta əsrlərdə bəhs olunan ərazidə əkinçiliyin, maldarlığın, ovçuluğun və sənətkarlığın yerli əhalinin təsərrüfat həyatındakı rolunu və əhəmiyyətini göstərə bilib. Əsərdə sənətkarlığın ayrı-ayrı sahələri, o cümlədən metaliĢləmə, dulusçuluq, daĢiĢləmə, toxuculuq, ağaciĢləmə, sümükiĢləmə və ĢüĢə məmulatı istehsalı barəsində xüsusilə ətraflı bəhs olunur. Müəllifin keramika istehsalı tarixi və texnologiyası, o cümlədən dulus çarxının kəĢfi və təkmilləĢdirilmiĢ dulus kürələrinin meydana gəlməsi ilə bağlı mülahizələri də elmi cəhətdən maraq doğurur. Erkən orta əsrlərdə Albaniyanın iqtisadi, siyasi, hərbi, dini və mədəni həyatında Girdiman vilayəti aparıcı mövqeyə malik olmuĢdur. Bu da hər Ģeydən öncə vilayətin təbii-iqtisadi imkanları, Girdiman feodallarının hərbi-siyasi nüfuzu və onların ölkədə siyasi hakimiyyətə təsir dairəsinin geniĢliyi ilə izah oluna bilər. Hansı ki, əsərdə bütün bunlar barəsində ətraflı bəhs olunur. Girdiman hökmdarı CavanĢirin böyük sərkərdə, mahir diplomat, bacarıqlı dövlət xadimi, ən baĢlıcası isə vətənini və xalqını sonsuz məhəbbət hissi ilə sevən alovlu bir vətənpərvər kimi təqdim olunması, əsərin mühüm üstünlüklərindən biri kimi dəyərləndirilməlidir. Xatırladaq ki, indiyədək Albaniya tarixi barədə yazılan tədqiqat əsərlərinin heç birində CavanĢirin xidmətləri və onun hərbi yürüĢləri barəsində bu dərəcədə əsaslı və əhatəli bəhs olunmayıb. IV-IX əsrlərdə Girdimandakı mürəkkəb dini durum və bu müstəvidə cərəyan edən hadisələr, ərazidə məskunlaĢan insanların etnik mənsubiyyəti, onların dili, mədəniyyəti və nəhayət, alban əlifbasının meydana gəlməsi ilə bağlı məsələlər də təqdim olunan kitabda kifayət qədər əhatəli Ģərh olunub. Bir sözlə, Q.C.Cəbiyevin «Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər)» əsəri Azərbaycan albanĢünaslığına yeni töhfə kimi dəyərləndirilə bilər. Ümid edirik ki, bu əsər gələcəkdə Albaniyada mövcud olan digər inzibati-siyasi vahidlərin tarixinin də ayrı-ayrılıqda tədqiqinə təkan olacaqdır. Göründüyü kimi, Q.C.Cəbiyevin «Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər)» adlı əsəri Azərbaycan tarix elminin çox mühüm və olduqca aktual problemlərindən birinə həsr olunmuĢdur. Bir daha xatırladım ki, bu mövzu milli tarixĢünaslığımızda indiyədək ayrıca bir problem kimi tədqiq olunmamıĢdır və bu mövzunun hərtərəfli araĢdırılması tarix elmimiz üçün çox gərəklidir. Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|