6
Girdiman probleminin dərin elmi əsaslarla araĢdırılması tarixĢünaslığımız
üçün bir də ona görə aktualdır ki, bu mövzu yaxın keçmiĢdə - sovet hakimiyyəti
illərində xüsusi məqsəd güdən basqılara və saxtalaĢdırmalara məruz qalmıĢdır.
Azərbaycanın qədim tarixi vilayəti olan Girdimanı ġirvandan uzaqlaĢdırıb indiki
Ermənistanla sərhəd regiona aparıb çıxaran erməni saxtakarları, əslində mifik
«Böyük Ermənistan» saxtakarlığına haqq qazandırmaq və ölkəmizə qarĢı ərazi
iddialarını «əsaslandırmaq» məqsədi güdürdü. Erməni tarixĢünaslığında
«Gardman» xəstəliyi bu gün də davam edir və getdikcə «Ģiddətlənməkdədir». Buna
görə də Qafar Cəbiyevin həmin problemi xüsusi tədqiqat mövzusu olaraq
araĢdırması olduqca təqdirəlayiq haldır.
Əsərin xronoloji çərçivəsi düzgün müəyyənləĢdirilmiĢdir. Çünki IV-IX
əsrlər tarixi Girdimanın ən yüksək tərəqqi dövrüdür. Bunu ərazinin qiymətli
arxeoloji və tarixi abidələrlə son dərəcə zəngin olması bir daha sübut edir.
Müəllif məlum olan bütün ilk mənbələrin məlumatlarını və arxeoloji
araĢdırmaların nəticələrini təhlil edir, üzləĢdirir, müqayisələr aparır, mövcud elmi
ədəbiyyata öz tənqidi münasibətini bildirir. O, ciddi və inkarolunmaz elmi əsaslara
söykənərək S.T.Yeremyanın və digər üzdəniraq erməni tarixçilərinin
saxtalaĢdırmalarını və onun «ardıcıllarının» qeyri-elmi iddialarını rədd edir.
Girdimanın real tarixini - ġirvan ərazisində yaranmıĢ, təĢəkkül tapmıĢ və öz
inkiĢafının zirvəsinə yüksəlmiĢ tarixini təqdim edir.
Əsər mühüm elmi-nəzəri əhəmiyyətə malik olduğu qədər də əməli
əhəmiyyətə malikdir. ġübhə etmirəm ki, bu əsər Girdimanın tarixi ilə bağlı çox
məsələlərə aydınlıq gətirəcəkdir.
Q.C.Cəbiyev tərəfindən təqdim olunan Girdiman tarixi real tarixdir, olmuĢ
tarixdir, bizim tariximizdir. Bu təkcə müəllifin deyil, ümumiyyətlə tarix elmimizin
də böyük uğurudur.
Müəllifin Girdimanın IV-IX əsrlər tarixinə həsr olunmuĢ əsəri elmimizdə
yenilikdir, tarixi saxtalaĢdıranlara, xüsusilə erməni saxtakarlarına tutarlı cavabdır,
tarixi həqiqəti müdafiə edən araĢdırmadır. Onun apardığı ciddi tarixi-arxeoloji
araĢdırmalar sayəsində gəldiyi elmi nəticələr kifayət qədər əsaslandırılmıĢdır və
inandırıcıdır.
Yaqub Mahmudov
AMEA-nın müxbir üzvü,
tarix elmləri doktoru, professor,
Əməkdar elm xadimi
7
GĠRĠġ
Azərbaycanın erkən orta əsrlər tarixi uzun illərdir ki, tarixçilər və
arxeoloqlar tərəfindən davamlı Ģəkildə öyrənilməkdədir. Bununla belə, Qafqaz
Albaniyasının tərkibinə daxil olan ayrı-ayrı inzibati-siyasi vahidlərin tarixi hələ də
lazımınca öyrənilməyib. Deməli, ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında
onların iĢtirakı və rolu da hələlik dəqiq müəyyənləĢdirilməyib. Bu cəhətdən uzun
müddət Albaniyanın iqtisadi, siyasi, hərbi, dini və mədəni həyatında çox mühüm
yeri olan Girdiman vilayəti tarixinin öyrənilməsi xüsusi aktuallıq kəsb edir. Yazılı
mənbələrdən məlum olduğu kimi Girdiman knyazları və yepiskopları hələ
ArĢaqilər dövründə ölkədə böyük nüfuz sahibi olublar. Mehranilərin hakimiyyəti
dövründə isə Girdiman knyazları bütövlükdə Albaniyada siyasi hakimiyyəti də ələ
alıblar. Girdiman yepiskoplarından bir neçəsi alban katalikosu kürsüsünə yüksəlib.
Bütün bunlar barəsində yazılı mənbələrdə yalnız ümumi Ģəkildə məlumat verilir.
AraĢdırıcılar isə hələlik həmin məlumatları Albaniya tarixi kontekstində sadəcə
olaraq yada salmaqla kifayətləniblər. Halbuki ötən əsrin ortalarından etibarən
tədqiq olunan çoxsaylı arxeoloji abidələr, Girdiman hökmdarları tərəfindən
təqribən V-VIII əsrlərdə tikilən əzəmətli məbəd, qala və istehkamlar, əsrlər boyu
Girdiman tarixini özündə yaĢadan toponimlər, orada məskunlaĢan etnosların dili və
mədəniyyəti - bütün bunların yazılı mənbələrin məlumatları ilə əlaqələndirilərək
kompleks Ģəkildə öyrənilməsi zəruriyyəti təqdim olunan əsərin aktuallığına dəlalət
edir.
Tədqiqatın xronoloji çərçivəsinin IV-IX əsrləri əhatə etməsi bir çox mühüm
amillərlə əlaqədardır. Birincisi, Girdiman vilayətinin adı yazılı mənbələrdə ilk dəfə
olaraq məhz IV əsrə aid hadisələrlə əlaqədar çəkilir. Məlum olduğu kimi IV əsrdə
Albaniyada artıq yeni ictimai-iqtisadi formasiya olan feodal cəmiyyəti tədricən
formalaĢmaqda idi. Əsasında iri torpaq sahibliyi dayanan ilkin inzibati-siyasi
vahidlərin də məhz bu dövrdə təĢəkkül tapdığı güman edilir. Tədqiqat iĢinin
xronoloji çərçivəsinin IV əsrdən götürülməsi də elə bu amillərlə izah oluna bilər.
Əsərin xronoloji çərçivəsinin IX əsrin əvvəllərinədək olan dövrü əhatə
etməsi də bir sıra çox mühüm elmi-məntiqi əsaslarla izah oluna bilər. Birincisi, IX
əsrin əvvəllərində, daha doğrusu 822-ci ildə Mehranilər sülaləsinin sonuncu
nümayəndəsi II Varaz Tiridat öldürülüb. 854-cü ildə isə Girdimanın sonuncu
hakimi Qetric ərəblər tərəfindən əsir alınıb. IX əsrin əvvəllərindən baĢlayaraq
Azərbaycanda, o cümlədən ġirvanda yeni feodal dövlətləri meydana gəlir. Bununla
da inzibati-siyasi vahid olmaq etibarı ilə Girdimanın mövcudluğu sona yetir. Elə bu
səbəbdən də sonrakı dövrə aid mənbələrdə inzibati-siyasi və dini vahid olaraq
Girdimanın adı çəkilmir. Ġkincisi, erkən orta əsrlər xronoloji baxımdan məhz IX
əsrin əvvəllərinədək olan dövrü əhatə edir. Göründüyü kimi, təqdim olunan əsər də
Azərbaycan tarixinin özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə səciyyələnən bütöv bir
dövrünü - erkən orta əsrlər dövrünü əhatə edir.