8
IX əsrin əvvəllərində Girdiman ərazisindəki ilk orta əsr yaĢayıĢ
məskənlərinin bir qismində (Mehrəvan, Qəbələnin Səlbir hissəsi və s.) həyat
tamamilə dayanır və bir sıra yeni yaĢayıĢ məntəqələri meydana gəlir. Həyat davam
etməkdə olan əski yaĢayıĢ yerlərində isə yeni dövrün xüsusiyyətlərini özündə əks
etdirən (Ģirli keramikanın meydana gəlməsi, dulus dəzgahında istehsal olunan
keramikanın kəmiyyət etibarı ilə artması, keyfiyyətinin yaxĢılaĢması, məmulatın
çeĢid müxtəlifliyinin çoxalması və s.) keyfiyyətcə yeni mədəni təbəqə
formalaĢmağa baĢlayır. Əsərin xronoloji çərçivəsinin IX əsrin əvvəllərinədək olan
dövrlə tamamlanması da sözsüz ki, yuxarıda sadalanan amillərlə əlaqədardır.
«Girdiman tarixi (IV-IX əsrlər)» əsərinin tədqiqat obyekti coğrafi
ədəbiyyatda Böyük Qafqazın Cənub yamacı, Alazan-Həftəran çökəkliyi, Həftəran
yaylası və AĢağı ġirvan düzü adı ilə bəlli olan geniĢ bir ərazini (təqribən 7 000
km
2
) əhatə edir. Bolsulu çay Ģəbəkəsi, əkinə yararlı münbit torpaqları, geniĢ sahəni
əhatə edən yay və qıĢ otlaqları, zəngin bitki və heyvanat aləmi bu ərazidə hələ e.ə.
V minillikdən baĢlayaraq ilk yaĢayıĢ məskənlərinin meydana gəlməsinə zəmin
olmuĢdur. Yerli əhalinin daha çox qədim Girdiman əraziləri kimi tanıdığı bu yerlər
erkən orta əsrlərdə xüsusilə intensiv məskunlaĢma rayonu olmuĢdur. Ərazidəki
çoxsaylı Ģəhər və Ģəhər tipli iri yaĢayıĢ məntəqələri (Qəbələ, Mehrəvan, Girdiman,
Qalagah, Qırlartəpə, Lahıc), digər yaĢayıĢ yerləri və nekropollar (Həsənbəyin
mülkü, Səngər yeri, Kənd yeri, Tərkəs, Ərəbcəbirli, AĢağı Qaraməryəm, KələĢ və
s.) buna sübutdur. Oradakı neçə-neçə əzəmətli qalalar (Girdiman, CavanĢir, Niyal,
Fit, Xanəgah, Xaçmaz, Bum, Vəndam, Xosrov və Qız qalaları), habelə digər
müdafiə tikililəri (Xiroki müdafiə səddi, Həzrə qülləsi, Qalatap və s.) IV-IX
əsrlərdə Girdiman vilayətinin istər lokal, istərsə də regional xarakterli hərbi
əməliyyatlarda fəal iĢtirakından xəbər verir. Müxləlif tiplərdən olan qəbir abidələri
(küp qəbirlər, təknə qəbirlər, torpaq qəbirlər, sərdabə tipli qəbirlər, daĢ qutu
qəbirlər və s.), bütlər və nəhayət, dini əhəmiyyətli obyektlər (Kilsədağ məbədi,
Girdimandakı Allah evi və s.) Girdiman əhalisinin mədəni səviyyəsinin, dini
baxıĢlarının öyrənilməsi baxımından mühüm elmi əhəmiyyətə malikdir. Arxeoloji
qazıntılar, təbii dağıntılar və tikinti-abadlıq iĢləri zamanı üzə çıxan istehsal ocaqları
və rəngarəng çeĢidli zəngin maddi mədəniyyət nümunələri ölkənin təsərrüfat
həyatını, mədəni, iqtisadi və ticarət əlaqələrini daha dərindən və daha əhatəli
Ģəkildə öyrənməyə imkan verir.
Ġnzibati-siyasi vahid olmaq etibarı ilə Girdiman vilayəti bütün ilk orta əsrlər
boyu Azərbaycanın iqtisadi, siyasi, dini, hərbi və mədəni həyatında aparıcı yer
tutmuĢdur, hansı ki, bütün bunlar ilk dəfə olaraq müəllif tərəfindən xüsusi tədqiqat
obyekti kimi araĢdırılmıĢdır.
Əsərin iĢlənməsində məqsəd yazılı mənbələr, arxeoloji komplekslər və
memarlıq abidələri, onlardan aĢkar edilən zəngin maddi mədəniyyət nümunələri
əsasında erkən orta əsrlərdə Girdiman vilayətində, bütövlükdə Qafqaz
Albaniyasında cərəyan edən hadisə və prosesləri, ölkənin təsərrüfat həyatını, dini
9
və mədəni durumu araĢdırmaqdır. Müəllif qarĢıya qoyduğu məqsədi reallaĢdırmaq
üçün konkret olaraq aĢağıdakı məsələlərin həllinə çalıĢmıĢdır:
-
Girdiman vilayəti ərazilərinin lokalizəsini dəqiqləĢdirərək onun arxeoloji
xəritəsini iĢləmək;
-
Ərazinin təbii-coğrafi xarakteristikasını vermək və əhalinin məskunlaĢma
dinamikasını izləmək;
-
Lokal miqrasiyanın səbəb və nəticələrini araĢdırmaq;
-
Girdiman abidələrini və oradan məlum olan maddi mədəniyyət
nümunələrini sistemləĢdirərək onların təsnifatını vermək;
-
Əhalinin məĢğuliyyətini - əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq və sənətkarlığın
inkiĢafı sahəsində müĢahidə olunan proqressiv və reqressiv meyilləri izləyərək
ümumiləĢdirmək;
-
Cəmiyyətin sinfi tərkibini və sosial vəziyyətini öyrənmək;
-
Ölkədə gedən etnik, dini və mədəni proseslərin konkret olaraq Girdiman
vilayəti timsalında izlənilməsi;
-
Bizans və Sasani imperiyaları, ərəb Xilafəti və Xəzər xaqanlığı, habelə
qonĢu ölkələrlə Albaniyanın hərbi, siyasi, iqtisadi və mədəni əlaqələrində
Girdiman vilayətinin və böyük Mehrani knyazlarının rolunu və xidmətlərini
öyrənmək;
-
Ölkədə xristianlığın və Ġslamın yayılmasında, bütpərəstliyə və zərdüĢtliyə
qarĢı mübarizənin təĢkilində Girdiman knyazlarının və yepiskoplarının iĢtirakını və
rolunu müəyyənləĢdirmək.
Tədqiqat iĢinin metodoloji əsasını hadisə və prosesləri tarixi inkiĢafda dərk
etməyə imkan verən dialektik materialist baxıĢı təĢkil edir. AraĢdırmalar zamanı
yeri gəldikcə tarixi, statistik və tipoloji materialdan, habelə təhlildən geniĢ istifadə
olunmuĢdur. Tarixi inkiĢafın müəyyən mərhələsində alban cəmiyyətinin maddi
əksi olan müxtəlif xarakterli abidə - komplekslərin analoji abidə - komplekslərlə,
həmçinin yazılı mənbə məlumatları ilə müqayisəli və əlaqəli Ģəkildə tədqiqi
müəllifin istifadə etdiyi baĢlıca metodik üsuldur. Tədqiq olunan abidələrin və
maddi mədəniyyət nümunələrinin təsnifatı və təhlili müasir arxeologiya elmində
qəbul olunan və geniĢ surətdə istifadə edilən prinsip və üsullara əsaslanır.
Əsərin yazılmasında antik və orta əsr mənbələrindən, Girdiman abidələrində
aparılmıĢ tarixi, arxeoloji və etnoqrafik tədqiqatların materiallarından, muzey, fond
və Ģəxsi kolleksiyalarda saxlanılan maddi mədəniyyət nümunələrindən, slavyan-
rus, rus-sovet və erməni-gürcü müəlliflərinin, xüsusilə də Azərbaycan
albanĢünaslarının əsərlərindən geniĢ istifadə olunmuĢdur. Məlum olduğu kimi,
Strabonun, Koryunun, YeqiĢenin, Sebeosun, Lazar Parpetsinin və xüsusən də alban
tarixçisi M.Kalankatuklunun əsərlərində Albaniya tarixinə, o cümlədən Girdiman
tarixinə dair olduqca qiymətli məlumatlar verilmiĢdir. Girdiman probleminə,
həmçinin orta əsr ərəb coğrafiyaĢünas və səyyahlarının əsərlərində də bu və ya