Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu
Yüklə 3,89 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- I FƏSĠL GĠRDĠMAN TARĠXĠNĠN ÖYRƏNĠLMƏ VƏZĠYYƏTĠNƏ DAĠR
12
GĠRDĠMAN TARĠXĠNĠN ÖYRƏNĠLMƏ VƏZĠYYƏTĠNƏ DAĠR
Girdiman vilayəti qədim Qafqaz Albaniyası ərazisində insanların daha erkən məskunlaĢdığı ərazilərdəndir. Qırlartəpədə aparılmıĢ arxeoloji tədqiqatlar nəticəsində hələ eneolit dövründən baĢlayaraq təqribən 7000 il ərzində bu ərazilərdə intensiv həyat olduğunun müəyyənləĢdirilməsi deyilənlərə sübutdur. Erkən orta əsrlərdə Girdiman vilayəti ölkənin iqtisadi, siyasi və mədəni həyatında xüsusi ilə önəmli rola malik olmuĢdur. Əfsuslar olsun ki, Girdimanın Azərbaycanın dövlətçilik tarixindəki yeri və rolu milli tarixĢünaslığımızda hələlik yetərincə araĢdırılmayıb. Bu, əlbəttə, müəyyən mənada Girdiman tarixi ilə bağlı mənbə məlumatlarının azlığı və xeyli dərəcədə ziddiyyətli xarakter daĢıması ilə əlaqədar olub. Lakin əsas səbəb bu deyil. Fikrimizcə, Girdiman tarixinin öyrənilməsi sahəsində aparılan tədqiqatların istiqamətinə, xarakterinə və nəticələrinə prinsipial Ģəkildə təsir edən çox ciddi amillərdən biri də məhz sovet təfəkkür sistemi olub. Gizli deyildir ki, uzun illər ərzində sovet tarixĢünaslığında əsas «strateji yüksəkliklər»ə nəzarət edən ermənilər Albaniya tarixinin istisnasız olaraq bütün problemlərinin araĢdırılmasında Azərbaycan tarixçilərinə daim əngəl olmağa çalıĢmıĢlar. Onlar qədim erməni mənbələrinin zəmanəmizə qədər gəlib çatan, hətta, birtərəfli məlumatlarını da özlərinə xas üslubda «redaktə» edərək əsaslı surətdə erməniləĢdirmiĢlər. Nəticədə, Albaniya tarixinin bir çox məsələlərini, o cümlədən Girdiman problemini onilliklər boyu sözün əsl mənasında çox ciddi polemika mövzusuna çevirmiĢlər. Bu, əslində Azərbaycan və erməni tarixçiləri arasında Qarabağ müharibəsindən çox-çox əvvəllər baĢlanan və daha geniĢ sahələri əhatə edən mövqe müharibəsi idi. Fikrimizcə, bütün bunlar, həmçinin, 60-cı illərdən baĢlayaraq Azərbaycan ərazisində aparılan geniĢmiqyaslı arxeoloji tədqiqatların nəticələri, bütövlükdə, Girdiman vilayəti tarixinin müasir reallıqlar müstəvisində araĢdırılmasını aktual edir. GĠRDĠMAN TARĠXĠ ANTĠK VƏ ORTA ƏSR MƏNBƏLƏRĠNDƏ Məlum olduğu kimi, tarixi mənbələrdə Albaniya haqqında ən erkən məlumatlara Strabon, Klavdi Ptolemey və Böyük Plininin əsərlərində rast gəlirik [276]. Lakin həmin müəlliflərin qeydlərində bilavasitə Girdiman haqqında məlumatlar yox dərəcəsindədir. Bununla belə onların Albaniya tarixinin bu və ya digər məsələləri ilə bağlı çoxsaylı məlumatlarının bir qismini həm də Girdiman tarixinə aid etmək üçün kifayət qədər məntiqi əsaslar olduğu da danılmazdır. Məsələn, Strabonun Qafqaz dağlarından axıb gələrək Kürə qovuĢan çayların ətraf ərazilərdə «torpağın
13
məhsuldarlığını artırması» və bu çayların «gətirdiyi çoxlu çöküntülərin keçidləri tutması» barədəki fikirlərini eyni ilə Girdiman vilayətinin çaylarına da aid etmək olar [617, 475]. Yəni, Kürün sol qolu olan Göyçay, Girdiman, Türyan və digər çayların əsrlər boyu Böyük Qafqazın meĢə və dağ yamaclarını yuyaraq gətirdiyi lyos çöküntüləri ġirvanın aran ərazilərinin torpaq örtüyünün münbitləĢməsi ilə nəticələnib. Güman etmək olar ki, bu çayların Həftəran yaylasını və Qaraməryəm tirəsini yararaq əmələ gətirdiyi paleodərə-keçidlər də məhz Strabonun qeydlərində xatırladılan keçidlərdəndir. K.Ptolemeyin «Coğrafiya dərsliyi» əsərində də Albaniya tarixinə dair bir sıra maraqlı məlumatlar vardır. Fikrimizcə, onun adını çəkdiyi və koordinatlarını göstərdiyi Ģəhər, kənd və çayların bir qismi məhz Girdiman ərazisindədir. Məsələn, Ptolemeyə görə «Alban çayı və Kaysi çayı arasında yerləĢən» Xabala (Qəbələ -
adı çəkilən Alban çayı Oğuz, Qəbələ və AğdaĢ rayonları ərazisindən axaraq Kürə qovuĢan Türyançaydır. A.Yanovski və S.YuĢkovun fikrincə isə Ptolemey tərəfindən adı çəkilən «Alban» çayı Oğuz və ġəki rayonları ərazisindən axan Əlciyan çayına daha çox uyğun gəlir [668, 672]. «Kaysi» isə fikrimizcə daha çox «Qaraçay» və ya «Qarasu» hidroniminə uyğun gəlir. Məlumat üçün bildirək ki, Qarasu Türyançayın ikinci adıdır. Daha doğrusu, çayın aĢağı axarında ona Qarasu, yuxarı hissədə isə Türyançay deyirlər. Qaraçay isə Qəbələ Ģəhərinin qərb sahili boyunca axır. Göründüyü kimi, bu halda həm Alban, həm də «Kaysi» (yəni, Qaraçay, yaxud Qarasu) çayları Qəbələnin qərb tərəfindədir. Halbuki, Ptolemeyin xəritəsində Alban çayını Qəbələdən Ģərq tərəfdə axtarmaq lazım gəlir. «Coğrafiya dərsliyi» əsərində adı çəkilən və koordinatları etibari ilə Qəbələyə yaxın ərazilərdə olan «Xabota», «Mozuata», «Misia», «Xadaxa» və «Alam» kimi yaĢayıĢ məntəqələrini də fikrimizcə məhz Girdiman ərazisində axtarmaq daha məntiqə uyğun olardı. Bu cəhətdən «Xadaxa»nın Oğuz rayonu ərazisindəki Xalxal, «Alam»ın isə Qəbələ rayonu ərazisindəki Zalam yaĢayıĢ məntəqələrinə daha çox uyğun gəldiyini söyləmək olar. Məlumat üçün bildirək ki, adı çəkilən hər iki yaĢayıĢ məntəqəsi ətrafında antik dövrə aid yaĢayıĢ yeri və nekropollar mövcuddur. Eramızın I yüzilliyində yaĢamıĢ Roma tarixçisi Böyük Plininin «Təbiət tarixi» əsərində öz əksini tapmıĢ bir sıra məlumatların da Albaniya tarixinin öyrənilməsində mühüm əhəmiyyəti olduğu Ģəksizdir. Maraqlıdır ki, antik dövr müəllifləri içərisində ilk dəfə məhz o, Qəbələnin «Albaniyanın baĢ Ģəhəri olduğunu» yazıb [34, 25]. Orta əsr müəlliflərindən Favstos Buzandın [631], Moisey Xorenlinin [529], YeqiĢenin [420], keĢiĢ Sebeosun [446] və bir sıra baĢqalarının əsərlərində də Albaniya ilə bağlı məsələlərə kifayət qədər geniĢ yer verilmiĢdir. Lakin unutmaq olmaz ki, erməni müəllifləri əksər hallarda Albaniyaya, albanlara və ümumiyyətlə, qonĢulara münasibətdə qərəzli, birtərəfli və ziddiyyətli fikirlər söyləmiĢlər.
Yüklə 3,89 Mb. Dostları ilə paylaş:
|