14
Əlbəttə, vətənimizin tarixi ilə bağlı hər hansı bir məlumatın nə vaxt və ya kimlər
tərəfindən qələmə alınması bizim üçün az əhəmiyyətlidir. Əhəmiyyətlisi odur ki,
həmin qaynaqlarda Albaniyanın sərhədləri, Ģəhərləri, habelə siyasi, iqtisadi və
mədəni həyatı ilə bağlı yetərincə material var. Elə Girdiman haqqında yazılı
mənbələrdə ilk məlumata da məhz IV əsrin sonu - V əsrin əvvəllərində yaĢamıĢ
Favstos Buzandın «Erməni tarixi» əsərində rast gəlirik. Əsasən IV əsrdə baĢ verən
hadisələrin Ģərhi verilmiĢ bu əsərdə bir neçə yerdə Girdiman nahararının və
Girdiman knyazlığının adı çəkilir. Əsərin XVII bölməsində alban nəslindən olan
keĢiĢ ġahakanın «Böyük Ermənistan»ın [255, 12; 446] patriarxı kürsüsünə necə
gəlib çıxmasından bəhs edən müəllif daha sonra belə yazır: «Onu knyaz Mardpetə
tapĢırdılar. Onlar, həmçinin Girdiman knyazını və daha 10 baĢqa nahararı hakim
təyin etdilər» [631, 37-38]. Favstos Buzand öz əsərinin «Albanlar haqqında olan
xüsusi bölməsində Albaniyanın digər vilayətləri ilə yanaĢı, Girdimanın da adını
çəkərək belə yazır: «O (yəni, sərkərdə MuĢeq - Q.C.), «həmçinin albanların
ölkəsinə müharibəyə getdi və onları darmadağın etdi. Bir çox nahararı, o cümlədən
tutmuĢ olduqları Uti, ġakaĢen və Girdiman nahararlarını onlardan aldı» [631, 162].
V əsr müəllifi YeqiĢe əsasən Sasanilərin Erməniyə, Ġberiya və Albaniyada
törətdikləri amansız zülm və ədalətsizlikləri və yerli əhalinin yadelli iĢğalçılara
qarĢı etiraz çıxıĢlarını qələmə alıb [420]. Doğrudur, erməni tarixçisinin
zəmanəmizə gəlib çıxmıĢ «Vardan və erməni müharibəsi» adlı əsərində bilavasitə
Girdiman vilayətinə dair məlumatlar yoxdur. Bununla belə, onun Albaniya və
albanlar barəsində yazdıqlarının Girdiman tarixinə aidiyyəti olmadığını da demək
olmaz. Yəni, YeqiĢenin qeydlərində dolayısı yolla da olsa Girdiman haqqında
məlumatlar tapmaq mümkündür.
Girdimanın adı Moisey Xorenlinin «Ermənistan tarixi» əsərində də çəkilir.
Albaniya ərazilərinin Ġberiyadan baĢlayaraq ġərqə doğru Xəzər dənizi və
Sarmatiyayadək əhatə etdiyini, orada çoxlu çay və zəngin bitki növləri, habelə
Ģəhərlər və qalalar olduğunu qələmə alan erməni tarixçisi daha sonra belə yazır: «O
(yəni, Albaniya - Q.C.), aĢağıdakı əyalətlərə bölünüb: Nibuh, Xanbizaniya,
Qolmal, Saxed, Saxeoniya, Eror, Qambaci, Mərzbanan, Xalarasti, Ġvalakani və
ermənilərdən aldıqları Sikazeniya, Girdiman». [529, 225]. Xatırladaq ki, Ġ.Ġ.ġopen
Albaniya tarixinə dair məqaləsində Moisey Xorenlinin adını çəkdiyi əyalət-
vilayətlərin bir çoxunun unudulduğunu yazır [663, 415-416]. O, həmçinin bəzi
əyalət-vilayət adlarının paralellərini də verməyə çalıĢıb və bu zaman fikrimizcə,
çox ciddi uyğunsuzluqlara yol verib [663, 416].
Girdiman tarixinə dair ən mükəmməl tarixi mənbə Moisey Kalankatuklunun
«Albaniya tarixi» əsəridir [120]. Xatırladaq ki, həmin əsərdə Girdiman vilayətinin,
Girdiman qalasının, Girdiman məbədinin, Girdiman hökmdarlarının və Girdiman
ycpiskoplarının adları tez-tez çəkilir. Bundan əlavə «Albaniya tarixi» əsərində adı
çəkilən bir çox yerlərin, təsviri verilən görüĢ və hadisələrin, barəsində söhbət
açılan hərbi əməliyyatların da birbaĢa Girdiman vilayəti ilə əlaqəsi olmuĢdur. Bir
15
sözlə, M.Kalankatuklunun «Albaniya tarixi» əsərini müəyyən mənada həm də
Girdiman tarixi kimi dəyərləndirmək olar.
«Albaniya tarixi» əsəri və onun müəllifi barədə uzun illər ərzində üzdəniraq
erməni tarixçiləri tərəfindən olmazın hədyanlar yazılıb. Təbiidir ki, ermənilər
Albaniya tarixini saxtalaĢdırarkən, daha doğrusu, erməniləĢdirərkən ilk növbədə
məhz alban tarixçisinin qeydlərinə əl gəzdirmək məcburiyyətində olublar.
Ötən əsrin 70-ci illərindən baĢlayaraq Azərbaycan albanĢünasları tərəfindən
ilk növbədə məhz M.Kalankatukluya istinad etməklə ermənilərin tariximizi
saxtalaĢdırmaq cəhdləri çoxsaylı ciddi elmi dəlillərlə büsbütün ifĢa edildi [43; 151;
157; 277] Bu baxımdan «Albaniya tarixi»ndə toxunulan ayrı-ayrı məsələlərin
izahına və Ģərhinə dair Z.M.Bünyadovun və F.C.Məmmədovanın tədqiqatlarının
əhəmiyyətini xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır [346; 350; 507].
M.Kalankatuklunun əsəri Vətənin qeyri-adi özəllikləri haqqında qeydlərlə
baĢlanır: «...Qafqaz dağlarının qoynunda yerləĢən Alban ölkəsi öz saysız-hesabsız
təbii sərvətləri ilə həddindən artıq gözəl və heyranedici bir məmləkətdir... Onun
dağlarında qızıl, gümüĢ, mis və oxra çıxarılır» [120, 16]. Çar Vologez Ģimal
tayfaları üzərində öz hakimiyyətini bərqərar edəndə o, yanına Ģimal
düzənliklərində və Qafqaz dağları ətəklərində, dağlardan cənubdakı dərələrdə,
çöllərdə və düzənlik baĢlanan yerlərdə yaĢayan vəhĢi qəbilələrin baĢçılarını çağırıb,
onlara qarət və qətllərdən əl çəkib, çarın vergilərinin itaətlə ödənilməsini əmr etdi.
Çar qəbilələr üzərinə hakim və caniĢinlər təyin edir və onun əmri ilə Yafəs
nəslindən və Sisakan (Sünik) soyundan olan Aran onlara hakim təyin olunur [120,
17]. Alban tarixçisi daha sonra yazır: «Uti, Girdiman, Tsovd və Qarqar
knyazlıqlarında yaĢayan xalqlar da həmin Aranın oğullarının nəslindəndir» [120,
17].
Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi IV əsrin əvvəllərindən etibarən
Albaniyanın digər vilayətlərində olduğu kimi, Girdiman vilayətində də xristianlıq
geniĢ yayılaraq dövlət dini statusu qazanmıĢdı [384, 37-47]. Təsadüfi deyildir ki,
məhz o dövrdən baĢlayaraq Girdiman yepiskopları ölkənin dini və siyasi həyatında
olduqca mühüm rol oynamağa baĢlayır. Hətta, müqəddəs Yeliazarın (682-688-ci
illərdə katalikos olub) vəfatından sonra Albaniya knyazı Varaz-Tiridatın arvadı
Sparamanın dəstəyi ilə Girdiman yepiskopu Nerses Albaniya katalikosu seçilir
[120, 175]. M.Kalankatuklunun yazdığına görə «katalikos (yəni, Nerses - Q.C.)
Girdiman kilsə dairəsindəndir. Katalikos kürsüsündə 17 il oturdu» [120, 205].
Alban tarixçisinin yazdığına görə, Nersesdən baĢqa Girdiman yepiskopları
Teodoros 4 il, Qaik isə 14 il Albaniya katalikosu olublar [120, 206-207].
M.Kalankatuklunun Girdiman vilayətində xristianlığın yayılması ilə bağlı qeydləri
də maraq doğurur. Bu məsələ ilə əlaqədar o yazır ki, Mesrop öz Ģagirdləri ilə
səyahətə çıxarkən xəbər alır ki, «Girdimanda hələ bütpərəstlikdən qalan var.
Sünikdən keçərək Girdiman knyazı Xursun yanına gəlir. Onun köməyi ilə Mesrop
bütpərəstləri müstəqim yola döndərir...» [120, 33].