Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu

16 

 

«Albaniya tarixi»nin müəllifi öz əsərinin XXXIII fəslini bütövlükdə 488-ci 

ildə çağırılmıĢ Aquen məclisinə və orada qəbul olunmuĢ qərarlara həsr edib [120, 

72].  Hansı  ki,  həmin  məclisdə  Girdiman  knyazı  Xurs,  Girdimanın  sahibi  Cəsur 

Vardanla bərabər, Qəbələnin yepiskopu Manase və Göyçay keĢiĢi Poqos da iĢtirak 

edibdir. Maraqlı burasıdır ki, Aquen məclisində qəbul olunan qanunları çarın vəziri 

Mutak,  sərkərdə  Mirhərik,  qəbilə  baĢçıları  Marut,  Turazd,  Asparakos,  ġama, 

Bakur, Ratan, ArğeĢ, Girdimanın sahibi Cəsur Vardan, Xurs, Bermusan, Xosken, 

patriarx  Pivroq  və  Albaniyanın  bütün  əsilzadələri  imzalamıĢ,  Albaniya  çarı 

Vaçaqan isə öz möhürüylə təsdiq etmiĢdir [120, 75]. Fikrimizcə, alban tarixçisinin 

bu məlumatı həm də ölkənin mənəvi-siyasi həyatında Girdiman vilayətinin bir növ 

aparıcı rolunun  göstəricisi kimi izah  oluna  bilər.  Sözsüz  ki, əgər  belə  olmasaydı, 

Girdiman  vilayəti  həmin  məclisdə  bir neçə nümayəndə  ilə,  o  cümlədən  vilayətin 

sahibi ilə təmsil olunmazdı. 

Alban  tarixçisinin  əsərində  Mehranilərin  Albaniyaya  gəliĢi,  Girdiman 

ərazilərinə  sahib  olması,  daha  sonra  isə  bütövlükdə  Albaniyada  hakimiyyəti  ələ 

alması  və  nəhayət,  onların  Bizansla,  Sasanilərlə,  Xilafətlə,  Xəzər  xaqanlığı  ilə, 

habelə qonĢu xalqlarla münasibətləri barəsində olduqca ətraflı bəhs olunur. Əslində 

«Albaniya  tarixi»nin  ikinci  kitabı,  demək  olar  ki,  bütünlüklə  Girdimana, 

Mehranilərə və onların hərbi-siyasi və diplomatik əlaqələrinə həsr edilib [120, 70-

103].  Burada  Mehranilərin  ilk  nümayəndəsi  olan  Mehranın  Ġran  Ģahı  Xosrovun 

intiqamından  qaçaraq  30000  ailə  ilə  birlikdə  Girdiman  vilayətinə  gəlməsi,  orada 

Mehrəvan  adlı  Ģəhər  salması,  hiylə  yolu  ilə  Girdiman  əyanlarını  yanına  dəvət 

edərək  onları  qılıncdan  keçirməklə  mülklərinə  sahib  çıxması,  Vardın  oğlu 

Vardanın  3  il  ərzində  Girdiman  qalasını  tikdirməsi  və  nəhayət,  Albaniyada 

hökmranlıq  edən  AranĢahları  qonaq  edərək  onların  60  nümayəndəsindən  59-nu 

zəhərləyərək hakimiyyəti ələ almaları barədə təfsilatı ilə söhbət açılır [120, 101]. 

M.Kalankatuklu  Mehranilər  sülaləsinin  təmsilçilərinin  eyni  zamanda  həm 

Girdimanın  sahibi  və  həm  də  Albaniyanın  hökmdarı  olduqları  barədə  fikirləri 

təkrar-təkrar iĢlədir. Məsələn: «Ġraklinin çarlığı illərində (610-641-ci illər), Ġranda 

Yezdəgirdin  Ģahlığının  süqutu  vaxtında  (632-651-ci  illər),  Erməniyədə  Yezrın 

katalikosluğu  (630-641-ci  illər),  sərkərdə  MuĢeqin  dövründə  (630-635-ci  illər), 

Sünik  knyazı  Qriqorun  (təqribən  640-cı ildə  vəfat  edib)  və  yepiskopu  MatuĢaqın 

vaxtında,  Albaniya  hökmdarı  və  Girdiman  sahibi  Varaz  Qriqorun  (636-cı  ilədək 

Albaniyanın  çarı  olub)  çarlığında,  mən  ...Birti  vəngini  zamanın  qəmli  fəlakətləri 

üzündən tərk etdim» [120, 112]. 

Alban tarixçisi Bizans imperatoru II Konstantın CavanĢirə məktubunu da öz 

kitabına  daxil  edib.  Məktubda  deyilir:  «Sənə,  hökmdar  CavanĢirə,  Girdimanın 

sahibinə və Albaniya knyazına, apoipata və proton patrika və ġərqin hökmdarına - 

Xilaskar  Xaçın  ilahi  qüvvəsindən  mərhəmət  və  bərəkət,  bizim  imperator 

Ģəxsimizdən  isə  salam  və  məhəbbətimiz»  [120,  126].  Fikrimizcə,  bu  yerdə 

katalikos  Vironun  Ġran  Ģahı  Xosrova  məktubunu  da  xatırlatmağa  dəyər.  34  il 

---

17 

 

katalikos  kürsüsündə  əyləĢən  və  ölkənin  dini-siyasi  həyatında  çox  mühüm 

xidmətləri olan Viro həmin məktubu ilə Ģahdan xahiĢ edirdi ki, bu ölkənin (yəni, 

Albaniyanın  -  Q.C.)  hökmdarlarına  məktub  yazanda  onların  ünvanları  belə 

yazılsın: «Girdiman hökmranı və Albaniya knyazına». M.Kalankatuklu qeyd edir 

ki,  Vironun  vaxtında  qüvvədə  olan  bu  cür  müraciət  formasını  «indiyədək  tətbiq 

edirlər [120, 205]. 

«Albaniya tarixi» əsərindən götürdüyümüz bu misallardan göründüyü kimi, 

M.Kalankatuklu  Albaniyanı  idarə  edən  Ģəxsləri  «knyaz»,  Girdimanı  idarə  edən 

Ģəxsləri  isə  «sahib»,  «hökmran»  kimi  təqdim  edir.  Bu  isə  o  deməkdir  ki, 

Girdimanın  Albaniyadan  ayrılıqda  siyasi  vahid  olduğunu  düĢünmək  üçün  əsas 

yoxdur. Odur ki, bəzi müəlliflər tərəfindən Girdimanın çarlıq, yaxud da dövlət kimi 

təqdim olunması bizcə, tarixi gerçəkliyə uyğun deyil. 

Albaniyanın yerli əhalisinin etnik mənsubiyyəti barəsində mənbələrdə həm 

oxĢar,  həm  də  ziddiyyətli  məlumatlar  çoxdur  [379,  71-198].  Məsələn,  Strabon 

Albaniyada  müxtəlif  dillərdə  danıĢan  26  tayfa  olduğu  və  onların  bir-biri  ilə  çətin 

ünsiyyətə  girdiyini  yazır  [617,  476].  VII  əsr  müəllifi  Əkbər  Abid  ibn  ġərya  əl-

Cürumi  isə  yazır  ki,  Xilafət  ordusu  Azərbaycanı  tutarkən  I  Müaviyənin  ərəb 

sərkərdəsinə  «Sən  Azərbaycan  haqqında  nə  deyə  bilərsən?»  sualına  o  belə  cavab 

verib:  «Azərbaycan  ta  qədim  zamanlardan  türk  ölkəsi  olub  və  türklərlə  də 

məskunlaĢıb» [356, 408]. 

Xatırladaq  ki,  M.Kalankatuklu  da  Albaniya  knyazları  və  Girdiman 

hökmdarları, onların nəsil Ģəcərəsi barəsində yeri gəldikcə geniĢ məlumat verib. O, 

Albaniya  -  Girdiman  hökmdarlarının  hərbi-siyasi  və  diplomatik  fəaliyyətindən 

bəhs edən səhnələri xüsusi bir ilhamla qələmə alıb [120, 117-156]. Görkəmli siyasi 

xadim, mahir diplomat, cəsur və qüdrətli sərkərdə kimi təkcə Azərbaycanda deyil, 

ġərqdə,  Qərbdə,  ġimal  ölkəsində  və  hətta,  uzaq  Hindistanda  belə  məĢhur  olan 

CavanĢirin  görüĢləri,  döyüĢləri,  mükafatları,  dostları,  müttəfiqləri,  rəqibləri  və 

düĢmənləri barədə məlumatlara, hekayətlərə və Ģərhlərə «Albaniya tarixi» əsərində 

xüsusilə geniĢ yer ayırıb [120, 150]. Daha konkret desək, əsərin II kitabına daxil 

edilmiĢ  XIX,  XXI,  XXII,  XXIII,  XXV,  XXVI,  XXVII,  XXVIII,  XXIX,  XXX, 

XXXI,  XXXVI,  XXXVII  fəsilləri  bütünlüklə  CavanĢirə  həsr  edilmiĢdir.  ġair 

Dəvdəkin  CavanĢirin  ölümünə  həsr  etdiyi  ağı-poema  isə  M.Kalankatuklu 

tərəfindən bütünlüklə kitaba daxil edilib [120, 147-150]. 

Girdiman  tarixinin  bu  və  ya  digər  məsələlərinə  dair  məlumatlara  orta  əsr 

ərəb  mənbələrində  də  kifayət  qədər  geniĢ  yer  ayrılmıĢdır.  Həmin  müəlliflərin 

əsərlərində  daha  çox  VIII-X  əsrlərdə  Albaniyada  yaĢayan  xalqların  həyatı, 

məĢğuliyyəti,  Ģəhərlər,  qalalar,  ticarət  yolları,  ölkənin  təbii  sərvətləri  və  adət-

ənənələri  barədə  qeydlərə  rast  gəlirik.  Lakin  ərəb  mənbələrinə  müraciət  edərkən 

onu  da  nəzərə  almaq  lazımdır  ki,  həmin  müəlliflərin  demək  olar  ki,  əksəriyyəti 

özündən əvvəl yazılmıĢ əsərlərdən istifadə etdikləri barədə məlumat verməmiĢlər. 

Ona  görə  də  bu  və  ya  digər  məlumat  bəzən  bir  neçə  müəllifin  əsərində  təkrar 

---