Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi a. A. Bakixanov adina tarġX Ġnstġtutu



Yüklə 3,89 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/179
tarix23.01.2018
ölçüsü3,89 Mb.
#22076
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   179

18 

 

olunur. V.V.Bartold bu cəhəti nəzərə alaraq yazır ki, ərəb coğrafiya ədəbiyyatından 



istifadə  edərkən  onun  xüsusiyyəti  və  xronoloji  baxımdan  qeyri-müəyyənliyi 

vəziyyəti ağırlaĢdırır. «Biz bilirik ki, bir müəllif X əsrdə yazıb, digər isə XI əsrdə, 

bundan belə nəticə çıxarmaq lazım deyildir ki, axırıncı müəllifin verdiyi məlumat 

sonrakı dövrə, birinci müəllifin verdiyi məlumat isə nisbətən əvvəlki dövrə aiddir, 

çünki  bütün  müəlliflər  öz  əsərlərini,  istinad  etdikləri  müəllifin  kim  olduğunu  və 

onun hansı dövrə aid olduğunu müəyyən etmədən yazılı əsərlərə əsasən yazmıĢlar. 

Beləliklə,  çox  zaman  XI  əsrin  müəllifi  X  əsrin  müəllifinə  nisbətən  daha  qədim 

əsərdən  istifadə  etmiĢ  olur»  [321,  561].  Minnətdarlıq hissi ilə deməliyik  ki,  ərəb 

mənbələrinin  bir  qismi  ilk  dəfə  tanınmıĢ  ĢərqĢünas  alim,  mərhum  akademik 

Z.M.Bünyadov  tərəfindən  rus  və  ya  Azərbaycan  dillərinə  tərcümə  olunmuĢdur. 

Azərbaycan  tarixinə  dair  ərəb  mənbələrinin  azərbaycan  dilinə  tərcüməsi  və 

araĢdırılması  sahəsində  görkəmli  mənbəĢünas  alim,  akademik  Nailə  xanım 

Vəlixanlının  xidmətləri  də  xüsusilə  qeyd  olunmalıdır.  Elə  bu  əsər  üzərində 

iĢləyərkən də daha çox məhz onun tərcümələrindən istifadə olunmuĢdur. 

Əbu  əl-Qasim  Übeydullah  ibn  Abdullah  ibn  Xordadbeh  (təqribən  820-ci 

ildə adlı-sanlı iranlı ailəsində doğulub, 833-842-ci illərdə hakimiyyətdə olan xəlifə 

əl-Mütəsimin  dövründə  poçt  rəisi  iĢləyib)  -  «Yollar  və  məmləkətlər»  kitabının 

müəllifidir [236, 14]. Tədqiqatçıların fikrincə, bu əsər Azərbaycanın, ümumiyyətlə 

Qafqazın  tarixi  coğrafiyasını  öyrənmək  baxımından  çox  mühüm  əhəmiyyəti  olan 

orta  əsr  mənbələrindəndir.  Ġbn  Xordadbeh  bu  əsərində  Azərbaycanın  bir  çox 

yaĢayıĢ  məntəqələrinin  adını  çəkir,  onları  fərqləndirən  cəhətləri  və  aralarındakı 

məsafələri göstərir. Onun qeydlərində Girdiman vilayətinə daxil olan  ərazilərdəki 

yaĢayıĢ  məntəqələri  barəsində  də məlumatlara rast  gəlirik. Ġbn  Xordadbehin  belə 

bir məlumatı xüsusilə maraq doğurur. O yazır: «Farslar bu yerləri dirilik bulağı və 

Musa qayasının yerləĢdiyi ġirvana qədər ələ keçirdilər» [236]. Məlum olduğu kimi 

erkən  orta  əsrlərdə  irandilli  əhalinin  daha  çox  məskunlaĢdığı  ərazi,  məhz  dağlıq 

ġirvan,  o  cümlədən  də  Girdiman  əraziləri  olub.  Bu  mənada  həmin  ərazilərdə 

indinin  özündə  də,  Ġran  elementlərinin  kifayət  qədər  güclü  olması  təsadüfi  hesab 

edilə bilməz. 

Ġbn Xordadbehin «Yollar və məmləkətlər» əsərində bir neçə yerdə Lahıcın 

adı çəkilir. MənbəĢünaslıqla məĢğul olan alimlərin, demək olar ki, əksəriyyəti ibn 

Xordadbehin «əl-Lariz», «Laziqə» və «LizanĢah» kimi təqdim etdiyi ərazinin məhz 

Lahıc olduğunu bildirirlər [523, 35]. 

Əbu  əl-Abbas  ibn  Yəhya  ibn  Cabir  əl-Bəlazuri  Ermənistanın  və 

Azərbaycanın Xilafət orduları tərəfindən iĢğalına ayrılıqda xüsusi bölmə həsr edib. 

Əl-Bəlazurinin  özünün  yazdığına  görə,  o,  nə  Azərbaycanda, nə  də  Ermənistanda 

olub  və  sadəcə  olaraq  həmin  yerlərdə  olan  insanların  məlumatlarından 

bəhrələnməklə bu əsəri yazıb. Elə bu səbəbdən də bir çox digər orta əsr müəllifləri 

kimi əl-Bəlazurinin də Azərbaycanla bağlı məlumatlarında çoxlu  yanlıĢlıqlar var. 



19 

 

Məsələn,  onun  Azərbaycana  aid  məlumatları  da  kitabın  «Ermənistanın  fəthi» 



bölməsinə daxil etməsi buna sübutdur. 

Əl-Bəlazurinin yazdığına görə, Xilafət istilası baĢlananda Allan xəzərlərin, 

Erməniyə  isə  Bizansın  əlində  idi.  Xəzərlərin  növbəti  basqınlarından  hiddətlənən 

Qubad  on  iki  minlik  ordu  ilə  Allan  vilayətinə  daxil  olaraq  Araz  çayı  ilə  ġirvan 

arasındakı  əraziləri  ələ  keçirir,  sonra  isə  Beyləqan,  Bərdə  və  Qəbələ  Ģəhərlərini 

tikir [320, 5]. Əslində isə hərbi əməliyyatlar zamanı dağıntıya məruz qalmıĢ bəzi 

Ģəhərlərdə, o cümlədən Qəbələdə müəyyən bərpa iĢləri görülüb. 

Əl-Bəlazuri Sasani hökmdarları tərəfindən ġirvan və Allan qapıları arasında 

çiy  kərpicdən  müdafiə  məqsədi  daĢıyan  sədd  tikildiyi,  orada  360  Ģəhər  salındığı 

barədə məlumat verir [320, 5]. Xatırladaq ki, IX əsr ərəb müəllifi Ġbn Xordadbeh 

də  Qafqaz  dağında  tikilən  qəsrlərin  sayının  360  olduğunu  yazır  [236,  18].  Əl-

Bəlazurinin  qeydlərində,  həmçinin  sasanilər  tərəfindən  Arran  və  ġamaxı 

qapılarının, habelə Girdiman qalasının tikintisi barəsində məlumatlar da öz əksini 

tapıb [320, 6]. Ərəb müəllifinin əsərində adı çəkilən həmin qala, qapı və Ģəhərlərin 

müdafiəsi  məqsədilə  bu  yerlərə  soqdiya  və  fars  mənĢəli  əhalinin  köçürülməsi 

barədə məlumatlara da rast gəlirik [320, 6-7]. Əl-Bəlazurinin yazdığına görə, ərəb 

sərkərdəsi Həbibin baĢçılıq etdiyi qüvvələr bir sıra yerləri, o cümlədən ġamaxı və 

Girdimanı ələ keçirərək onlarla sülh saziĢi bağladı. SaziĢə görə, ibadət edən, torpaq 

və can vergisi ödəyən insanlara toxunulmazlıq vəd olunurdu [320, 13]. Lakin əl-

Bəlazurinin qeydlərindən aydın deyil ki, o,  Girdimanın ələ keçirilməsini yazarkən 

nəyi  nəzərdə  tutur.  Əlbəttə,  söhbət  ya  Girdiman  vilayətinin,  yaxud  da  Girdiman 

qalasının  ərəblər  tərəfindən  zəbt  olunmasından  gedir.  Bununla  belə,  fikrimizcə, 

söhbətin məhz Girdiman qalasından getdiyini düĢünmək üçün daha ciddi məntiqi 

əsaslar  mövcuddur.  Birincisi:  əl-Bəlazuri  öz  qeydlərinin  əvvəlində  Girdiman 

vilayəti  deyil,  məhz  Girdiman  qalasının  adını  çəkir.  Ġkincisi:  o,  ġamaxı  və 

Girdimanın  ərəblər  tərəfindən  zəbt  olunduğunu  yazır.  Bizə  belə  gəlir  ki,  ərəb 

müəllifi bu yerdə əgər Girdiman qalası deyil, Girdiman vilayətini nəzərdə tutmuĢ 

olsaydı,  onda  ġamaxı  əvəzinə  də  ġirvan  yazmıĢ  olardı.  Bu  arqumentlər  onu 

deməyə əsas verir ki, əl-Bəlazuri burda vilayətlərin deyil, Ģəhər-qalaların istilasını 

nəzərdə tutub. 

Əbu əl-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin «Muruc əz-zəhəb və 

məadin  əl-cəvahir»  («Qızıl  yuyulan  yer  və  cavahirat  mədənləri»)  adlı  əsərində 

Dərbənd  Ģəhəri,  ona  yaxın  ərazilər,  orada  yaĢayan  xalqlar  və  onların  dövlətləri 

barədə  kifayət  qədər  maraqlı  məlumatlar  verilib.  Məsələn,  əl-Məsudi  Qafqaz 

dağları  barəsində  belə  yazır:  «Qabh  -  böyük  sahəli  əzəmətli  dağdır;  bir  çox 

məmləkəti və xalqı əhatə edir. Bu dağda 72 millət yaĢayır. Hər millətin öz padĢahı 

və bir-birindən fərqlənən dili vardır. Bu dağ keçid və vadilərə malikdir» [236, 51]. 

Əl-Məsudinin  irandilli  əhalinin  Qafqaza  köçürülməsi  ilə  bağlı  məlumatları  da 

maraq  doğurur.  O,  yazır:  «ƏnuĢirəvan...  bu  Ģəhəri  (yəni,  Dərbəndi  -  Q.C.),  onun 

quru,  dəniz  və  dağlarda  uzanan  səddini  tikdirdiyi  zaman,  müxtəlif  xalqları  və 




Yüklə 3,89 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   179




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə