18
olunur. V.V.Bartold bu cəhəti nəzərə alaraq yazır ki, ərəb coğrafiya ədəbiyyatından
istifadə edərkən onun xüsusiyyəti və xronoloji baxımdan qeyri-müəyyənliyi
vəziyyəti ağırlaĢdırır. «Biz bilirik ki, bir müəllif X əsrdə yazıb, digər isə XI əsrdə,
bundan belə nəticə çıxarmaq lazım deyildir ki, axırıncı müəllifin verdiyi məlumat
sonrakı dövrə, birinci müəllifin verdiyi məlumat isə nisbətən əvvəlki dövrə aiddir,
çünki bütün müəlliflər öz əsərlərini, istinad etdikləri müəllifin kim olduğunu və
onun hansı dövrə aid olduğunu müəyyən etmədən yazılı əsərlərə əsasən yazmıĢlar.
Beləliklə, çox zaman XI əsrin müəllifi X əsrin müəllifinə nisbətən daha qədim
əsərdən istifadə etmiĢ olur» [321, 561]. Minnətdarlıq hissi ilə deməliyik ki, ərəb
mənbələrinin bir qismi ilk dəfə tanınmıĢ ĢərqĢünas alim, mərhum akademik
Z.M.Bünyadov tərəfindən rus və ya Azərbaycan dillərinə tərcümə olunmuĢdur.
Azərbaycan tarixinə dair ərəb mənbələrinin azərbaycan dilinə tərcüməsi və
araĢdırılması sahəsində görkəmli mənbəĢünas alim, akademik Nailə xanım
Vəlixanlının xidmətləri də xüsusilə qeyd olunmalıdır. Elə bu əsər üzərində
iĢləyərkən də daha çox məhz onun tərcümələrindən istifadə olunmuĢdur.
Əbu əl-Qasim Übeydullah ibn Abdullah ibn Xordadbeh (təqribən 820-ci
ildə adlı-sanlı iranlı ailəsində doğulub, 833-842-ci illərdə hakimiyyətdə olan xəlifə
əl-Mütəsimin dövründə poçt rəisi iĢləyib) - «Yollar və məmləkətlər» kitabının
müəllifidir [236, 14]. Tədqiqatçıların fikrincə, bu əsər Azərbaycanın, ümumiyyətlə
Qafqazın tarixi coğrafiyasını öyrənmək baxımından çox mühüm əhəmiyyəti olan
orta əsr mənbələrindəndir. Ġbn Xordadbeh bu əsərində Azərbaycanın bir çox
yaĢayıĢ məntəqələrinin adını çəkir, onları fərqləndirən cəhətləri və aralarındakı
məsafələri göstərir. Onun qeydlərində Girdiman vilayətinə daxil olan ərazilərdəki
yaĢayıĢ məntəqələri barəsində də məlumatlara rast gəlirik. Ġbn Xordadbehin belə
bir məlumatı xüsusilə maraq doğurur. O yazır: «Farslar bu yerləri dirilik bulağı və
Musa qayasının yerləĢdiyi ġirvana qədər ələ keçirdilər» [236]. Məlum olduğu kimi
erkən orta əsrlərdə irandilli əhalinin daha çox məskunlaĢdığı ərazi, məhz dağlıq
ġirvan, o cümlədən də Girdiman əraziləri olub. Bu mənada həmin ərazilərdə
indinin özündə də, Ġran elementlərinin kifayət qədər güclü olması təsadüfi hesab
edilə bilməz.
Ġbn Xordadbehin «Yollar və məmləkətlər» əsərində bir neçə yerdə Lahıcın
adı çəkilir. MənbəĢünaslıqla məĢğul olan alimlərin, demək olar ki, əksəriyyəti ibn
Xordadbehin «əl-Lariz», «Laziqə» və «LizanĢah» kimi təqdim etdiyi ərazinin məhz
Lahıc olduğunu bildirirlər [523, 35].
Əbu əl-Abbas ibn Yəhya ibn Cabir əl-Bəlazuri Ermənistanın və
Azərbaycanın Xilafət orduları tərəfindən iĢğalına ayrılıqda xüsusi bölmə həsr edib.
Əl-Bəlazurinin özünün yazdığına görə, o, nə Azərbaycanda, nə də Ermənistanda
olub və sadəcə olaraq həmin yerlərdə olan insanların məlumatlarından
bəhrələnməklə bu əsəri yazıb. Elə bu səbəbdən də bir çox digər orta əsr müəllifləri
kimi əl-Bəlazurinin də Azərbaycanla bağlı məlumatlarında çoxlu yanlıĢlıqlar var.
19
Məsələn, onun Azərbaycana aid məlumatları da kitabın «Ermənistanın fəthi»
bölməsinə daxil etməsi buna sübutdur.
Əl-Bəlazurinin yazdığına görə, Xilafət istilası baĢlananda Allan xəzərlərin,
Erməniyə isə Bizansın əlində idi. Xəzərlərin növbəti basqınlarından hiddətlənən
Qubad on iki minlik ordu ilə Allan vilayətinə daxil olaraq Araz çayı ilə ġirvan
arasındakı əraziləri ələ keçirir, sonra isə Beyləqan, Bərdə və Qəbələ Ģəhərlərini
tikir [320, 5]. Əslində isə hərbi əməliyyatlar zamanı dağıntıya məruz qalmıĢ bəzi
Ģəhərlərdə, o cümlədən Qəbələdə müəyyən bərpa iĢləri görülüb.
Əl-Bəlazuri Sasani hökmdarları tərəfindən ġirvan və Allan qapıları arasında
çiy kərpicdən müdafiə məqsədi daĢıyan sədd tikildiyi, orada 360 Ģəhər salındığı
barədə məlumat verir [320, 5]. Xatırladaq ki, IX əsr ərəb müəllifi Ġbn Xordadbeh
də Qafqaz dağında tikilən qəsrlərin sayının 360 olduğunu yazır [236, 18]. Əl-
Bəlazurinin qeydlərində, həmçinin sasanilər tərəfindən Arran və ġamaxı
qapılarının, habelə Girdiman qalasının tikintisi barəsində məlumatlar da öz əksini
tapıb [320, 6]. Ərəb müəllifinin əsərində adı çəkilən həmin qala, qapı və Ģəhərlərin
müdafiəsi məqsədilə bu yerlərə soqdiya və fars mənĢəli əhalinin köçürülməsi
barədə məlumatlara da rast gəlirik [320, 6-7]. Əl-Bəlazurinin yazdığına görə, ərəb
sərkərdəsi Həbibin baĢçılıq etdiyi qüvvələr bir sıra yerləri, o cümlədən ġamaxı və
Girdimanı ələ keçirərək onlarla sülh saziĢi bağladı. SaziĢə görə, ibadət edən, torpaq
və can vergisi ödəyən insanlara toxunulmazlıq vəd olunurdu [320, 13]. Lakin əl-
Bəlazurinin qeydlərindən aydın deyil ki, o, Girdimanın ələ keçirilməsini yazarkən
nəyi nəzərdə tutur. Əlbəttə, söhbət ya Girdiman vilayətinin, yaxud da Girdiman
qalasının ərəblər tərəfindən zəbt olunmasından gedir. Bununla belə, fikrimizcə,
söhbətin məhz Girdiman qalasından getdiyini düĢünmək üçün daha ciddi məntiqi
əsaslar mövcuddur. Birincisi: əl-Bəlazuri öz qeydlərinin əvvəlində Girdiman
vilayəti deyil, məhz Girdiman qalasının adını çəkir. Ġkincisi: o, ġamaxı və
Girdimanın ərəblər tərəfindən zəbt olunduğunu yazır. Bizə belə gəlir ki, ərəb
müəllifi bu yerdə əgər Girdiman qalası deyil, Girdiman vilayətini nəzərdə tutmuĢ
olsaydı, onda ġamaxı əvəzinə də ġirvan yazmıĢ olardı. Bu arqumentlər onu
deməyə əsas verir ki, əl-Bəlazuri burda vilayətlərin deyil, Ģəhər-qalaların istilasını
nəzərdə tutub.
Əbu əl-Həsən Əli ibn əl-Hüseyn ibn Əli əl-Məsudinin «Muruc əz-zəhəb və
məadin əl-cəvahir» («Qızıl yuyulan yer və cavahirat mədənləri») adlı əsərində
Dərbənd Ģəhəri, ona yaxın ərazilər, orada yaĢayan xalqlar və onların dövlətləri
barədə kifayət qədər maraqlı məlumatlar verilib. Məsələn, əl-Məsudi Qafqaz
dağları barəsində belə yazır: «Qabh - böyük sahəli əzəmətli dağdır; bir çox
məmləkəti və xalqı əhatə edir. Bu dağda 72 millət yaĢayır. Hər millətin öz padĢahı
və bir-birindən fərqlənən dili vardır. Bu dağ keçid və vadilərə malikdir» [236, 51].
Əl-Məsudinin irandilli əhalinin Qafqaza köçürülməsi ilə bağlı məlumatları da
maraq doğurur. O, yazır: «ƏnuĢirəvan... bu Ģəhəri (yəni, Dərbəndi - Q.C.), onun
quru, dəniz və dağlarda uzanan səddini tikdirdiyi zaman, müxtəlif xalqları və