Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
6 muşdur. Bu mədəniyyətin əsrarını bilmək üçün xalq ədəbiyyatı- mız, bilxassə nağıllarımız qiymətli vasitə ola bilər” (19, 44-45). Azərbaycan folklorşünaslarından Y.V.Çəmənzəminli, M.H.Təhmasib, M.Hatəmi və başqaları Azərbaycan sehrli nağıl- larında qəhrəman surətindən bu və ya digər dərəcədə bəhs etmişlər (19, 44-47, 50-56; 36, 135-139; 37, 93-101; 38, 79-90; 34, 32-42; 35, 38-41). 80-ci illərdə O.Əliyev, R.Xəlilov, F.Gözəlovun müvəffə- qiyyətlə müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyaları sehrli nağıl- ların sistemli tədqiqi sahəsində mühüm addımdır (bax: 49; 189; 82). Biz bu ənənəyə sadiq qalaraq sehrli nağıllarda qəhrəman su- rətinin tədqiqində sistemli araşdırma prinsipini əsas götürmüşük. Azərbaycan folklorunun müxtəlif problemlərinə həsr edilmiş bəzi monoqrafiya, dərslik və məqalələrdə irəli sürülən bir sıra mülahizələr Azərbaycan nağıllarında qəhrəman surətinin öyrənilməsinə kömək etmişdir (bax: 39; 31; 30; 32; 20; 41). Sovet folklorşünaslığında sehrli nağıl qəhrəmanının mən- şəyinə dair ilk fundamental tədqiqatın müəllifi E.M.Meletinski- dir (bax: 128). Müəllif sehrli nağıllarda kiçik qardaş, ögey qız, ironik surətlər barəsində əhəmiyyətli fikirlər söyləmişdir. E.M.Meletinskinin sehrli nağılların surətləri barədə elmi fikirlə- rini müəyyən düzəlişlərlə V.A.Anikin, S.Kaskabasov davam etdirmişlər (bax: 52; 113). Qazax alimi E.Tursunovun qazax məişət nağıllarının mən- şəyinə həsr etdiyi fundamental tədqiqatında kiçik qardaş və ironik qəhrəmanlar haqqında orijinal fikirlər söyləmişdir (bax: 183). Başqırd alimi B.Bikbulatovun kiçik qardaş surətinin mən- şəyinə dair söylədiyi orijinal fikirlər bizə kiçik qardaş surətinin mənşəyini öyrənməkdə xüsusi kömək etmişdir (67, 52-61). O.Freydenberqin, Y.Proppun, M.Baxtinin, E.S.Novikin, B.Ternerin nağılların, mifologiyanın, mərasimlərin, ümumiyyət- lə, mədəniyyətin mahiyyətinə dair konseptual tədqiqatlarının Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəmanın səciyyəsinin və 7 mənşəyinin öyrənilməsində ayrıca əhəmiyyəti vardır (bax: 187; 158; 159; 160; 65; 174; 144; 143, 214-246). Qəhrəmanlıq dastanlarına, eləcə də sehrli qəhrəmanlıq na- ğıllarında bahadır surətlərinə həsr olunmuş bir çox tədqiqatlar vardır (56, 29-40; 101; 104, 3-19; 133, 55-74; 136; 137, 12-87; 141). Bu tədqiqatlar Azərbaycan sehrli qəhrəmanlıq nağıllarında bahadır surətlərinin öyrənilməsinə yardım etmişdir. Tədqiqatın başlıca məqsədi Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəman surətinin səciyyəvi xüsusiyyətlərini və mənşəyini araşdırmaqdan ibarətdir. Həmçinin bu tədqiqat işində dissertant sehrli nağılların bütün qəhrəmanlarını deyil, ən geniş yayılmış sehrli nağıl qəhrəmanı kimi kiçik qardaş surətini, ironik surətləri, bahadır surətlərini araşdırmağı qarşıya məqsəd qoyur. Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəman surətinin səciyyə və mənşəyinin aydınlaşdırılması məqsədilə aşağıdakı vəzifələr qarşıya qoyulur. 1. Kiçik qardaş surətinin sehrli nağıllarda ideallaşdırılma- sına dair mövcud elmi konsepsiyaların güclü və zəif tərəflərinin aşkarlanması; türk xalqlarının ailə tarixinə nəzər salınması və müxtəlif ailə tiplərində vərəsəliyin mayoratlıq (böyük qardaşın varisliyi) və minoratlıq (kiçik qardaşın varisliyi) prinsipinin strukturunun aydınlaşdırılması; bu fonda kiçik qardaşın sehrli nağıllarda ideallaşdırılmasının sosial bazasının müəyyən- ləşdirilməsi; minoratlıq ideologiyasının türk xalqlarının inam, mif və folklorunda gerçəkləşdirilməsi; sehrli nağıllarda kiçik qardaş surətinin minoratla bağlılığı; 2. İronik surətlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin aşkarlan- ması və onların mifoloji semantikasının aydınlaşdırılması; 3. Bahadır surətlərinin atributlarının öyrənilməsi və nağıl poetikasında onların sistemliliyinin müəyyənləşdirilməsi, eləcə də onların mifoloji semantikasının araşdırılması. Araşdırmada sinxronik və diaxronik üsuldan istifadə olunmuşdur. Sinxronik üsul hazırkı nağıl mətnlərinin təsvirində 8 tətbiq edilir. Bu zaman surətlərin ortaq səciyyəvi xüsusiyyətləri müəyyənləşdirilir. Sehrli nağıl qəhrəmanlarının mənşəyini öyrənərkən diaxro- nik üsulun tətbiqi labüddür. Bu zaman ən sınanmış metod kimi ta- rixi müqayisəli metod tətbiq olunmuşdur. Tipoloji metod qohum, eləcə də qohum olmayan xalqların folkloruna müraciət edərkən lazım olmuşdur. Bu zaman araşdırılan folklor hadisəsinin başqa xalqlarla müqayisədə oxşar və fərqli xüsusiyyətləri öyrənilir. Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəman surətinin mənşəyi və səciyyəvi xüsusiyyətlərinin ayrıca və geniş öyrənilməsinə ilk dəfə bu araşdırmada təşəbbüs göstərilmişdir. Azərbaycan sehrli nağıllarında qəhrəmanın səciyyəvi xüsusiyyətlərinin sosial, eləcə də arxaik-mifoloji kökləri, onların sehrli nağıl poetikasında əksi məsələsi ilk dəfə bu tədqiqat işində sistemləşdirilmişdir. Bu araşdırmada müəllif kiçik qardaş surətinin mənşəyinə etnik mədəniyyət kontekstində yanaşmış və yeni elmi kon- sepsiya irəli sürmüşdür. Bununla əlaqədar olaraq bəzi etnoqrafik hadisələrə yeni qiymət verilmişdir. Azərbaycan sehrli nağıllarında ironik surətlərin səciyyəvi xüsusiyyətlərinin sistemliliyi və bu xüsusiyyətlərin mənşəyi ilk dəfə bu dissertasiyada araşdırılmışdır. Sehrli nağıllarda bahadır surətlərinin səciyyəvi xüsusiy- yətləri və mifoloji semantikasının sistemli araşdırılmasına tə- şəbbüs göstərilmişdir. Bu tədqiqat sehrli nağıl qəhrəmanına həsr edilmiş monoq- rafik əsər kimi Azərbaycan nağılşünaslığının gələcək axtarışları üçün müəyyən əhəmiyyət daşıya bilər. Bu araşdırmada tətbiq olunan sistemli tədqiqat metodu gələcək folklorşünasları bu me- todun üstünlüklərinə inandırmaqla Azərbaycan folklorşünas- lığında çox qiymətli tədqiqat işlərinin meydana çıxmasına səbəb ola bilər. Monoqrafiya, həmçinin elmi vəsait kimi ali məktəb- lərdə folklorun tədrisinə yardım edə bilər. Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|