Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
21 “Vəfalı at” nağılında padşah oğlanlarına vəsiyyət edib ölür. Qardaşlar səfərə çıxır. Yol boyu atasının vəsiyyətinə yalnız kiçik qardaş əməl edir və böyük qəhrəmanlıq göstərir. Böyük qardaşlar xəyanət edib quyuda olan kiçik qardaşın ipini kəsir, onu quyuda qoyurlar. Böyük və ortancıl qardaş öz ölkələrinə qayıdır: böyük padşah, ortancıl isə vəzir olur. Bir çox macəra- lardan sonra kiçik qardaş vətənə qayıdaraq qardaşlarını öldürür və taxta çıxır (15, 70-79). “Məhəmmədin nağılı”nda padşahın gözləri tutulur. Dərman ardınca onun üç oğlu gedir. Böyük qar- daşlar ipi kəsib kiçik qardaşı quyuda qoyur, onun sehrli əşyala- rını öz adlarına çıxırlar. Həqiqət açılır. Böyük qardaşların yalanı məlum olur (15, 32-38). Oxşar konflikt “Yaxşılıq”, “Məlik Məmməd” nağıllarında əks olunur (12, 122-134; 9, 190-200). Sehrli nağıllarda, eləcə də dastanlarda kiçik qardaşın kasıb mənşəli olması faktdır. “Güloğlan” nağılında konflikt varlı böyük qardaş və kasıb kiçik qardaş üzərində qurulur. Kiçik qardaşın oğlu böyük qəhrəmanlıqlar göstərir və ən nə- hayət, əmisini öldürür (9, 252). Oxşar vəziyyət “Qurbani” dastanında özünü göstərir (12, 203-260). Bir çox nağıllarda isə kiçik qardaş ana tərəfdən kasıb mənşəli olur. “Hatəmin na- ğılı” (AA 500), “Məlik Ducar” (AA 313), “Məlik Cümşüdün nağılı”, “Ağ atlı oğlan” (AA 313) və s. nağıllarda kiçik qar- daşın incidilməsinin səbəbi anasının kasıb qızından olmasıdır (8, 23-59; 167-168; 11, 232-255; 12, 70-79). Tarixdən məlumdur ki, kasıb mənşəli arvaddan olan uşağın hakimiyyət hüququ olmamışdır. Ancaq nə üçün kasıb mənşəlilik sehrli nağıllarda həmişə kiçik arvad və kiçik oğulla bağlı olur? Axı böyük arvadların da kasıb mənşəli olması kimiyyəti qardaşına verir. Köhnə vərəsəlik sisteminə görə, hakimiyyəti ələ ke- çirən qardaş böyük qardaşın oğlunu ölkədən qovur (15, 217). “Ağ quş ” na- ğılında isə əmi qardaşı oğluna öz oğlanlarından yaxşı münasibət bəsləyir. Əmi ilə qardaşoğlu arasında belə münasibət daha arxaik hesab olunmalıdır (7, 114). 22 mümkün idi. Çoxarvadlılıq şəraitində kiçik arvadın böyük ar- vadlardan hüquqca aşağı tutulması etnoqrafik reallıqdır (115, 17-27). Məhz bu etnoqrafik reallığın nəticəsidir ki, kasıb mənşəlilik atributu həmişə kiçik arvad və padşahın kiçik oğlu ilə bağlı olur. Kasıb mənşəliliyin ailə ierarxiyası böyük qardaş-kiçik qardaş qarşıdurmasının varlı-kasıb qarşıdurması ilə birləşməsini daha aydın şəkildə izah edir. Bizim fikrimizə görə, varlı-kasıb semantik qarşıdurması- nın böyük qardaş-kiçik qardaş şəklində gerçəkləşməsinin sosial bazası böyük qardaş ailəsində mövcud olan qohumluq müna- sibətlərindən və bu qohumluq münasibətlərinə uyğun olan ie- rarxik strukturdan irəli gəlir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, qardaş ailəsində mövcud olan qohumluq münasibətlərinin strukturuna görə, hər nəsil öz daxilində iki yerə bölünürdü: böyüklər özündən əvvəlki nəslin aşağı hissəsi ilə, kiçiklər isə özündən sonrakı nəslin yuxarı hissəsi ilə qohumluq kateqo- riyasına daxil olurdu. Deməli, doğma qardaşlar (və ya bacılar) müxtəlif qohumluq kateqoriyalarına daxil olurdular. Bu qo- humluq münasibətləri həm də sosial ierarxiyanı müəyyən- ləşdirirdi. N.V.Bikbulatovun qeyd etdiyi kimi, “hər kəs özünün bu və ya digər hüququnu özündən yaşlıdan sonra, və ya əksinə, özündən kiçikdən əvvəl həyata keçirirdi” (68, 38). Aşağı yaş sinifləri nəinki hüquqi yaş baxımından, hətta sosial məşğuliy- yətlərinə görə də böyüklərdən fərqlənirdi. Onlar cəmiyyətin bərabərhüquqlu üzvü olana qədər ən ağır sınaqlardan keçirilirdi (91, 13). O da məlumdur ki, aşağı nəsil-yaş kateqoriyasına da- xil olanlar, adətən, “qara” işlər görürdülər. Orta Asiya xalqla- rının həyatında bu qədim institutun qalıqlarını tədqiq edən K.L.Zadıxina göstərir ki, sınaqdan keçmiş gəncləri çoban, ov- çu, gözətçi, buyruqçu vəzifələrinə qoyurdular (103, 186). Kiçik qardaş haqqında olan nağılların inisiasiya ilə bağ- lılığı elmə məlumdur. Ancaq bu inisiativliyin nəyə görə kiçik 23 qardaşla bağlı olması tamamilə başqa səbəblərlə bağlıdır. Qeyd etdiyimiz kimi, doğma qardaşlar müxtəlif yaş siniflərinə daxil olduğu üçün bu qarşıdurmanın müxtəlif tərəflərində du- rurdular və deməli, eyni vaxtda inisiasiya aktını keçə bilməz- dilər. Tarixən olduğu kimi sehrli nağıllarda da inisiasiya sta- tusunda məhz kiçik qardaş dayanır. Yuxarıda qeyd olunanlar eyni sosial-mədəni hadisənin müxtəlif təzahür xüsusiyyətləridir. Qohumluq terminlərinin semantik xüsusiyyətləri sosial ierarxiyanın mahiyyətini daha aydın izah etməyə imkan verir. A.A.Pokrovskayanın araşdırmasına görə, arxaik dövrdə yaşca böyük olan qohumlara ağa, yaşca kiçik olan qohumlara isə toğan (variant: tunqma, tuğan) deyilmişdir (148, 34-46). Yuxarı nəsil-yaş kateqoriyasını ifadə edən ağa sözünün varlı təbəqəni ifadə etməsi qohumluq sistemində böyüklərin nüfuz- lu mövqe tutmasından irəli gəlmişdir. Maraqlıdır ki, daha arxaik dövrdə yuxarı nəsil-yaş kate- qoriyasını kağan termini ifadə etmişdir. Bu fikri bir neçə fakt təsdiq etməkdədir. VI əsrə aid Çin qaynağının verdiyi məlu- mata görə, türklər böyük ailə şəklində yaşayırlar və bir-birini “uv kağan” adlandırırlar (44, 300-301). S.A.Abramzon bu fakta öz münasibətini bildirərək ehtimal edir ki, bu terminlə ailə başçısına müraciət olunmuşdur (44, 301). Ancaq qaynaq- da aydın şəkildə qeyd olunur ki, “türklər bir-birini “uv kağan” adlandırırdılar”. Kağan sözünün uv kağan şəklində diferen- siallaşdırılması göstərir ki, ailənin kağan adı ilə tanınan başqa üzvləri də olmuşdur. Türk qohumluq terminlərinin sisteminə əsaslanaraq söyləmək olar ki, bu terminlə ailə üzvləri ancaq yuxarı nəsil-yaş kateqoriyasına müraciət edə bilərdilər. Bu fikri terminin bu günə qədər bəzi türk dillərinin dialektlərində bəzi yaşlı qohumları (ata, əmi, böyük qardaş və b.) ifadə et- məsi faktı da sübut edir. Kağan sözünün qağa variantı ilə Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|