Azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi folklor ġnstġtutu
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
24 Azərbaycan türkcəsinin müxtəlif dialektlərində ataya, əmiyə, böyük qardaşa, koka variantında türkmən dilinin dialektlə- rində ataya, əmilərə, qazax dilinin dialektlərində koke, kokaş variantında ataya, əmiyə, böyük qardaşa, tatar dialektlərində ataya və babaya müraciət olunur (117, 440; 69, 66-67). Bu terminin ata məfhumunu ifadə etməsi patriarxal ailənin mey- dana çıxması ilə bağlıdır. Məlumdur ki, patriarxal böyük ailədə qardaş, əmi funksiyasında artıq ata çıxış edirdi. Bu ter- minin ən arxaik variantı isə çuvaş dilində saxlanmışdır. Belə ki, çuvaş dilində bu termin (kukasi – ana baba, kukami – ana nənə, kukka – dayı) ana qohumlarını ifadə edir (194, 59-61). Axırıncı fakt bir daha J.Bromleyin qardaş ailəsinin ana hüququna əsaslanan ailədən yaranması fikrini təsdiq edir. Mətləbdən uzaq düşmədən qeyd edək ki, sonralar hökmdar ti- tuluna çevrilən kağan sözü yuxarıda nəsil-yaş kateqoriyasını ifadə edən termin olmuş və bu termin həm arxaik şəkildə (çu- vaşlarda), həm də müəyyən dəyişikliklərlə qeyd olunan müasir türk dillərində bu günə qədər işlənməkdədir. Göründüyü kimi, yuxarı nəsil-yaş kateqoriyasını ifadə edən kağan sözü dövlətçiliyin yaranması ilə hökmdar tituluna çevrilmişdir. Hökmdar titulu kimi kağan sözünün Çin qaynağı- nın məlumat verdiyi uv kağan termini ilə genetik qohumluğunu iddia edən S.M.Abramzon göstərir ki, bu iki termin arasında semantik yaxınlıq ailə başçısının ailədəki rolu ilə dövlət başçı- sının dövlət qatında oynadığı rolla bağlıdır (44, 301). Əlavə edək ki, bu yaxınlıq sadəcə olaraq mexaniki bənzətmə nəticəsi deyil, arxaik dövlət sisteminin və arxaik dövlət vərəsəlik siste- minin məhz uyğun ailə düzümündən və vərəsəlik sistemindən doğmasından irəli gəlirdi. Göründüyü kimi, yuxarı nəsil-yaş kateqoriyasını ifadə edən qohumluq termininin sosial yuxarını ifadə etməsinin tarixi çox qədimdir. Təkin titulunun təhlili bu fikri daha da möhkəmləndirir. Məlumdur ki, bu söz göytürklər- 25 də taxt-tacın varisi, şahzadə anlamında işlənmişdir (88, 25). Mahmud Kaşğarlının bu sözün semantikası haqqında verdiyi məlumat bizi maraqlandıran məsələ baxımından həddindən çox qiymətlidir. M.Kaşğarlı göstərir ki, teqin sözü əslində qul deməkdir, sonradan şahzadə mənası qazanmışdır (43, 413). Bu söz yaxın mənanı bəzi türk dillərində saxlamışdır. Məs: uyğur- şor dilində təkin sözü sadə adam, vəzifəsiz adam mənasında işlənir (162, 1034). Komandin dilində də teqin sözü sadə və adi anlamında işlənir (63, 252). İlk baxımdan qul mənası da- şıyan təkin sözünün sonradan şahzadə mənası daşıması qəribə görünür. Ancaq bu qəribəlik türk ailə münasibətləri və bu ailə münasibətlərinə uyğun olan vərəsəlik prinsipi baxımından ta- mamilə qanunauyğundur. Biz artıq yuxarıda yaşca kiçik olan qohumların toğan (tunqma, tuğan) termini ilə ifadə olundu- ğunu xatırlatmışıq. Təkin ilə toğan sözü, bizcə, eyni kökdəndir. İlkin olaraq bu söz aşağı nəsil-yaş kateqoriyasını ifadə etmiş, sonralar diferensiallaşaraq varis, şahzadə anlamında işlənmiş- dir. Təkin sözünün varis, şahzadə mənası arxaik qardaş ailəsin- də təkinlərin, yəni aşağı nəsil-yaş kateqoriyasının varis statu- sunda dayanması hesabına mümkün olmuşdur. Şahzadə məna- sında həm də uyğurların törü sözü işlənmişdir. Səbəbsiz deyil ki, L.Qumilyovdan fərqli olaraq Q.Şleqel törü titulunu şahza- dələrə verilən titul hesab edir (88, 25). S.P.Tolstov hər iki sö- zün (təkin, törü) eyni kökdən törəməsi fikrindədir (176, 78). Deməli, törü və təkin sözü eyni anlayışın müxtəlif dialekt va- riantlarıdır. Qohumluq sistemində aşağı nəsli ifadə edən ter- minlərin qul mənası daşıması böyük ailədə aşağı nəsil-yaş ka- teqoriyası ilə yuxarı nəsil-yaş kateqoriyası arasında mövcud olan münasibətin strukturundan irəli gəlir. Bu baxımdan aşa- ğıdakı fikir də maraqlıdır: “Ənənəvi mədəniyyətdə əhalinin az bir qrupunun ictimai baxımdan nişanlanması zamanı sosial nişanə bioloji nişanə ilə əvəz olunur. Ona görə də bəzi türk 26 dillərində balaca, eyni zamanda asılı adam ifadəsi aşağı sosial statusa şamil olunur. Məsələn, uyğur dilində balo sözü xidmət- çini ifadə edir. Yakut dilində oğul xidmətçi, fəhlə, nökər mə- nasında işlənir” (179, 188). Yuxarıda qeyd etdiklərimizə əsasən belə bir nəticəyə gə- lirik ki, böyük qardaşın yuxarı sosial təbəqəni (varlı) kiçik qar- daşın isə aşağı sosial təbəqəni simvolizə etməsi arxaik ailə və qohumluq münasibətlərindən yaranmış və cəmiyyətdə müxtəlif səviyyələrdə (hakim-vassal; böyük-kiçik; müstəqil-asılı; yuxarı- aşağı təbəqə) qarşıdurma şəklində mövcud olmuşdur. Bu qarşı- durmanın varlı-kasıb qarşıdurmasına qədər kəskinləşməsində vərəsəlik prinsipinin “qardaş-qardaşa” formasının “atadan-oğu- la” formasına keçməsi (böyük qardaş ailəsinin dağılması və patriarxal böyük ailənin yaranması) az rol oynamamışdır. Nağıllarda qardaşlar arasında ata mülkünün bölünməsi motivi həqiqətən də mövcuddur. “Tacirin qalığı”nda kiçik qar- daşın şərtinə görə, böyük qardaş ya bütöv əmlakı, ya da kor ata- nı götürməlidir. Böyük qardaş (arvadının təkidi ilə) əmlakı gö- türərək kor atanı kiçik qardaşa verir. Kor atanın sayəsində kiçik qardaş böyük dövlət qazanır və padşah olur. Böyük qardaş isə müflisləşərək dilənçiyə çevrilir (12, 280-286). Bu nağılın va- riantları başqa türk xalqlarında da mövcuddur. “Möcüzəli bı- çaq” adlı qazax nağılında ata əmlakı bölərkən kiçik qardaş Nur- qala yalnız atasının dəstəkli bıçağını istəyir. Ata öləndən sonra böyük qardaş Akılbek kiçik qardaşı evdən qovur. Nurqala sehrli bıçağın sayəsində xeyli var-dövlət qazanaraq xoşbəxt olur (109, 77-78). “Gərənaylı cavan” adlı özbək nağılında ata öləndən sonra qardaşlar küsüşürlər. Atası kiçik qardaşın yuxusuna girib deyir: “Oğul, səndən xahiş edirəm, hər şeyi böyük qardaşına ver, axı onun ailəsi var. Sən isə mənim köhnə gərənayımı gö- türüb həyətə çıx. Kimin dərdi var, çal, kimin şad günüdür, çal. Sən bununla öz qismətini tapacaqsan”. Kiçik qardaş gərənayın Yüklə 0,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|