27
sayəsində xoşbəxt olur (28, 149-152). Bu nağılın Altay (ku-kiji)
variantı da vardır. Ata öləndə əmlakını böyük və ortancıl oğluna
vəsiyyət edir. Sevimli kiçik oğluna isə pişik verir. Kiçik oğul
pişiyin köməyi ilə dövlətlənir (64, 106-108). “Elik Bootur” və
“Kıqıl Bootur” adlı yakut dastanında konflikt bu motivin üzə-
rində qurulur. Ata mülkünün bölünməsi zamanı böyük arvad-
dan olan böyük oğula bütün ata mülkü, kiçik oğula isə ata
bıçağı düşür (161, 88-89). “Ağıllı qardaşlar və axmaq” adlı Tür-
kiyə nağılında ata öləndən sonra axmaq qardaş ata mülkündən
təkcə qoca dəvəni götürür (182, 256-259).
Bu nağıllarda ata mülkü böyük və kiçik qardaş arasında
bölünərkən
sakral səciyyə daşıyan əşya və ya varlıqlarla real
mülkiyyət qarşılaşdırılır. Ata və ya ataya məxsus sehrli əşya
və heyvanlar kiçik qardaşa, real əmlak isə böyük qardaşa (və
ya qardaşlara) verilir. Bu halda qardaşlar arasında ata mülkü
üstündə mübarizə deyil, ailə fonunda kiçik qardaşın sakral si-
ması – ata-baba ruhuna sədaqəti və ailə ocağına yaxınlığı qa-
bardılır. Sehrli, eləcə də məişət nağıllarında ata-baba kultu ilə
bağlılıq kiçik qardaş və ya yeganə oğulla bağlıdır.
Sehrli nağıllarda
kiçik qardaşın (və ya yeganə oğulun)
ata-baba kultu ilə bağlılığı müxtəlif şəkildə özünü göstərir.
“Paslı qılınc” nağılında ata öləndə övladlarına vəsiyyət edir ki,
səfərə çıxanda paslı qılıncı bellərinə bağlasınlar. Böyük
qardaş-
lar vəsiyyətə əməl etməyib həlak olurlar. Kiçik qardaş isə və-
siyyətə əməl edib qələbə qazanır (15, 251-258). “Üçbuğ Kosa”
(AA 530+ AA 552) nağılında ata vəsiyyət edir ki, övladları
onun qəbrinin üstündə keşik çəksinlər və qızlarını gələn ilk el-
çiyə versinlər. Böyük qardaşlar ata vəsiyyətinə əməl etməyib
kiçik qardaşı vəsiyyətə əməl etdiyinə görə incidirlər.
Kiçik qar-
daş ata vəsiyyətinin köməyilə uğur qazanır (8, 157-166).
Sehrli nağıllarda
kiçik qardaşın ata-baba kultu ilə bağlı-
lığı metaforik şəkildə də özünü göstərir.
Bu halda kiçik qardaş
28
axmaq kimi təsvir olunur. Böyük qardaşlar iş-güclə məşğul
olduqları halda kiçik qardaş küllükdə eşələnir. “Üç pəncəli
div” adlı Türkiyə nağılında kiçik qardaş bacısını xilas etmək
məqsədi ilə küllükdən çıxır. Üstünün
külünü təmizləmək üçün
ətəyini çırpanda elə külək qalxır ki, bütün əkinçilər oraqlarını
atıb qaçırlar. Oğlan oraqları yığıb onların dəmirindən gürz
düzəltdirib bacısını xilas etmək üçün səfərə çıxır (181, 39-42).
Azərbaycan nağıllarında kiçik qardaşın ocaqla, küllə əla-
qəsinə dair motiv yoxdur. Bu ona görədir ki, Azərbaycan na-
ğıllarında kiçik qardaş surəti əksər hallarda ciddi şəkildə təqdim
olunur. Ancaq ironik qəhrəmanın ocaqla, küllə əlaqəsi Cənubi
Azərbaycanda yazıya alınmış “Təndirə girən keçəl” adlı nağılda
öz əksini tapmışdır. Bu nağılda ironik qəhrəman tənbəl kimi
təsvir olunur. O, bütün günü təndirin içindən çıxmır.
Oxşar süjet
tipinə daxil olan başqa nağıllarda bu motiv yoxdur. Axmaq bü-
tün günü sobanın üstündən yerə düşmür və pişiyə adam dili öy-
rədir (173, 255). Kiçik qardaşın və ya ironik qəhrəmanın ocaqla,
küllə, soba ilə əlaqəsi bir çox dünya xalqlarının nağıllarında
mövcuddur
8
(128, 217-227). Beləliklə, kiçik qardaşın ailə, ata-
baba kultu ilə əlaqəsi sehrli nağıllarda sistem təşkil edir.
Kiçik qardaş surətini tədqiq edən araşdırıcılar kiçik qar-
daşın ailə, ata-baba kultu ilə əlaqəsinə müxtəlif şəkildə yanaş-
mışlar. E.M.Meletinski kiçik qardaşın ailə, ata-baba kultu ilə
əlaqəsini “patriarxatlığın sübhü” ilə bağlayır. Müəllif göstərir
ki,
ana xanlığından ata xanlığına keçid dövründə böyük qar-
daşlar ata mülkündən özlərinə çatan payı götürərək ayrılır. Ki-
çik qardaş isə ata mülkünün sahibi olur və ailə mərasimlərini
icra edir. Bu zaman o, ailə kultu ilə bağlı olur (128, 103-105).
V.Anikin kiçik qardaşın sehrli nağıllarda ideallaşdırılmasını
8
Kiçik qardaş, eləcə də ironik qəhrəmanın ocaqla, küllə əlaqəsi elmdə onların
ata-baba kultuna bağlılığı kimi qiymətləndirilmişdir (128, 233; 159, 216-225).