AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin Elmi Şurasının
qərarı ilə nəşr olunur
İdeya müəllifi:
İSA HƏBİBBƏYLİ
AMEA-nın vitse-prezidenti, akademik
Elmi redaktor:
TEYMUR KƏRİMLİ
AMEA Humanitar Elmlər Bölməsinin akademik-katibi,
akademik
Tərtibçi və ön sözün müəllifi:
GÜLBƏNİZ BABAXANLI
AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin direktoru,
Əməkdar mədəniyyət işçisi, filologiya üzrə elmlər doktoru
Məmməd Cəfər. Hüseyn Cavid. – Bakı, 2016. – 310 s.
Kitab Hüseyn Cavidin ilk, mükəmməl tədqiqatçısı görkəmli
tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məmməd Cəfərin 1960-cı ildə çap olunmuş
eyni adlı monoqrafiyasının AMEA Hüseyn Cavidin Ev Muzeyinin
əməkdaşları tərəfindən latın qrafikası ilə hazırlanmış ilk nəşridir.
Cavidşünaslığın bir elm kimi formalaşmasında mühüm rol oynayan
bu kitab, Hüseyn Cavid yaradıcılığına müraciət edən əksər
tədqiqatçılar üçün etibarlı mənbədir.
3
BÖYÜK CAVĠDġÜNAS MƏMMƏD CƏFƏR
Hüseyn Cavid yaradıcılığının ilk, mükəmməl tədqiqatçısı
görkəmli tənqidçi-ədəbiyyatşünas Məmməd Cəfər Cəfərov
olmuşdur. Onun 1960-cı ildə çap olunan «Hüseyn Cavid»
monoqrafiyası Cavidşünaslığın bir elm kimi formalaşmasında
mühüm rol oynadı. Sonrakı illərdə H.Cavid yaradıcılığına
müraciət edən əksər tədqiqatçılar üçün bu kitab ən etibarlı
mənbə rolunu oynadı.
M.Cəfərin «Hüseyn Cavid» monoqrafiyası çap olunana
kimi, 1957-1959-cu illərdə H.Cavid yaradıcılığı ilə bağlı
«Böyük şair-dramaturq», «Hüseyn Cavidin sovet dövrü
yaradıcılığı», «Hüseyn Cavid» məqalələri dərc edilmişdi.
«Hüseyn Cavid» monoqrafiyası çap olunandan sonra da
M.Cəfər H.Cavidlə bağlı tədqiqatlarını davam etdirdi.
«Hüseyn Cavid» monoqrafiyası Giriş və beş fəsildən
ibarətdir. Birinci fəsildə H.Cavidin həyatı, ədəbi mühiti və ilk
qələm təcrüğələri haqqında danışılır. Tədqiqatçı «Şeyx Sənan»
da daxil olmaqla bu dövrü onun yaradıcılığının birinci dövrü
kimi səciyyələndirir. İkinci fəsil «Yaradıcılığının ikinci dövrü»
adlandırılır və bu fəsildə, müəllif Cavidin imperialist
müharibəsi əleyhinə yazdığı şeirləri, «Şeyda», «Uçurum» və
«İblis» faciələrindən söz açır. M.Cəfərin «Məfkurəvi tərəddüd
illəri» adlandırdığı üçüncü fəsildə «Peyğəmbər», «Afət» və
«Topal Teymur» əsərləri tədqiq olunur. «Cavid yaradıcılığının
yeni dövrü» adlı dördüncü fəsildə «Azər» dastanı, «Knyaz»,
«Səyavuş», «Xəyyam», «İblisin intiqamı» əsərləri təhlil
hədəfinə çevrilir. Nəhayət, beşinci fəsildə Cavid dramlarında
sənətkarlıq xüsusiyyətlərindən söz açılır.
Göründüyü kimi, M.Cəfər ənənəvi ədəbiyyatşünaslıq
modelinə sadiq qalmışdır. O, H.Cavidin yaradıcılıq yolunu
ayrı-ayrı dövrlər üzrə izləmiş və Cavidin öz əsərlərində
qaldırdığı problemləri onun ayrı-ayrı pyeslərinin təhlili zamanı
nəzərə çarpdırır. Bu üsul, ədəbiyyatşünaslıqda dəfələrlə
4
sınanmışdır, ənənəvi görünsə də, hər halda, müəllifin
kimliyindən də çox asılıdır.
Moqoqrafiyanın «Giriş» hissəsində müəllif Cavid
yaradıcılığına ümumi bir nəzər yetirir, 20-30-cu illərdə onun
əsərlərinə marksist tənqidin münasibəti üzərində dayanır.
Qeyd edək ki, «Hüseyn Cavid» monoqrafiyası sovet
dövründə
yazılmışdı və təbii ki, M.Cəfər Cavidi
qiymətləndirərkən bəzi məlum ştamplardan xilas
ola
bilməmişdi. Ona görə də istər «Giriş»də, istərsə də
monoqrafiyanın digər fəsillərində Cavid yaradıcılığındakı
ziddiyyətlərdən, tərəddülərdən, ciddi ideya səhvlərindən söz
açmaq təbii idi.
Marksist tənqidin Cavid yaradıcılığına münasibətinə
gəldikdə isə, burada da bəzi yanılmalar diqqəti cəlb edir.
Məsələn, o, Cavidin yaradıcılığı ilə məşğul olan ilk tənqidçi
kimi Hənəfi Zeynallının adını çəkir və əlbəttə, səhv eləmir,
onun məqalələrinin məziyyətlərini də qeyd edir. Lakin
«H.Zeynallı çox vaxt Cavidin yaradıcılığına birtərəfli
yanaşırdı. Onun bu məqalələrində 1920-1926-cı illərdə yeni
həyata çox laqeyd münasibət bəsləyən Cavidə keçmiş
xidmətlərinə görə bir növ, bəraət qazandırmaq meyli var idi»
fikri ilə razılaşmaq olmaz. Göstərilən dövrdə Cavid
«Peyğəmbər» və «Topal Teymur» kimi əsərlərini yazmışdı və
bu əsərlər onun yaradıcılığında tamam yeni səhifələr idi, Cavid
müasir həyatın bir çox suallarına tarixdə cavab axtarırdı və
H.Zeynallı «Peyğəmbər» əsərində «çox parlaq» bir müasirlik
görürdüsə, burda heç bir «mücərrəd insanpərvərlikdən», «dini
modernizə etmək təşəbbüslərindən» söhbət gedə bilməzdi.
M.Cəfər marksist tənqidçi Mustafa Quliyevin Cavid
yaradıcılığı ilə bağlı məqalələrini təqdir edir və yazır ki, «O,
Cavidi səhv addımlarına görə hamıdan artıq kəskinliklə, bəzən
də çox amansız şəkildə tənqid edirdi. Lakin bu, əsasən səmimi,
haqlı, ədalətli və hər cür yersiz hücumlardan, qərəzçilikdən
uzaq olan obyektiv marksist tənqid idi». Halbuki, belə deyildir